«Դասավանդի´ր, Հայաստան» կրթական հիմնադրամի գործունեության մեջ առանցքային տեղ է զբաղեցնում «Կայծ» սոցիալական նորարարությունների ինկուբատորը։ Նմանատիպը չունեցող այս հարթակը «Դասավանդի´ր, Հայաստան»-ի Շրջանավարտ-դեսպաններին և երկրորդ տարվա Ուսուցիչ-առաջնորդներին հնարավորություն է տալիս մշակել և իրականացնել կրթական ոլորտի իրենց բեկումնային գաղափարները՝ ստանալով համապատասխան ֆինանսավորում և աջակցություն: «Կայծ»-ը բաղկացած է երեք հիմնական փուլերից՝ Նախնական, Նախատիպային և Մեկնարկային, որոնցից յուրաքանչյուրը նպատակ ունի կյանքի կոչելու շրջանավարտների նորարարական լուծումները: 

2023 թվականին «Կայծ»-ի գործունեության մեջ տեղի ունեցան էական և նշանակալից փոփոխություններ։ Սեպտեմբերին ներկայացվեց «Կայծ»-ի նոր մոդելը, որն իր մեջ է ներառում մի շարք նորամուծություններ։ Ամենակարևորներից է ծրագրին դիմելու ավելի օպտիմալացված գործընթացը։ Նախնական փուլն իրենից ներկայացնում է ինքնուրույն ուսումնառության մոդուլներ, որոնց վերջնարդյունքը բոլոր պահանջներին համապատասխանող փիթչ-սահիկի պատրաստումն է։ Այս փուլին կարող են միանալ բոլոր հետաքրքրված թեկնածուները։ Դրանից հետո մասնակիցները կարող են դիմել կամ Նախատիպային, կամ Մեկնարկային փուլին՝ կախված նրանից, թե ինչ փուլում է գտնվում իրենց ծրագիրը։  

2023 թվականի կարևոր ձեռքբերումներից էր «Էյչ-Էս-Բի-Սի Բանկ Հայաստան» ՓԲԸ-ի հետ համագործակցությունը։ Համագործակցության շրջանակներում ընկերությունը հովանավորեց «Կայծ»-ի Նախատիպային փուլը, որտեղ թեկնածուները ներկայացրին իրենց ծրագրերը՝ համապատասխան ֆինանսավորում ստանալու նպատակով։

Տարին լի էր մասնակիցների համար պարբերաբար անցկացվող խորհրդատվություններով, ուսումնառության տարատեսակ մոդուլներով, հանդիպում-սեմինարներով և թեմատիկ այլ միջոցառումներով։  

Ուրախ ենք արձանագրել, որ թե’ Նախատիպային և թե’ Մեկնարկային փուլերում ունեցանք հաղթողներ։ Դրանք են ուսուցիչների համար նախատեսված «Նոր Դաս» հավելվածը և «ԴՈՒ ԷԼ» սոցիալ-կրթական հասարակական կազմակերպությունը։  
2024 թվականին «Կայծ»-ը էլ ավելի մեծ ջանքեր կգործադրի՝ խթանելով կրթական ոլորտի նորարական ապագան և աջակցելով այդ ապագայի տեսլականն ունեցող բեկումնային գաղափարները։ «Կայծ» սոցիալական նորարարությունների ինկուբատորի մասին կարող եք կարդալ այստեղ։

---

Kaits Social Innovation Incubator, an integral component of Teach For Armenia, provides a unique platform for its Alumni-Ambassadors and second-year Teacher-Leaders. This distinctive initiative enables them to develop and implement innovative educational ideas, backed by necessary funding and support. Kaits encompasses three primary tracks: Pitch, Prototype, and Launch, each designed to assist participants in bringing their innovative solutions to life.

In 2023, Kaits underwent significant advancements. The introduction of a revamped Kaits model in September marked a milestone, incorporating several enhancements. A notable improvement was the streamlined application process, making program participation more accessible. The Pitch track includes self-learning modules culminating in a well-prepared Pitch presentation. This phase is open to all interested candidates. Subsequently, participants can opt for either the Prototype or Launch track, depending on their project's development stage.

A key highlight of 2023 was the partnership with HSBC Bank Armenia CJSC. This collaboration involved sponsoring Kaits’s Prototype track, where candidates showcased their projects for potential funding.

The year was replete with regular participant consultations, diverse training modules, meetings, seminars, and other relevant events. We proudly announce our winners in both the Prototype and Launch tracks: the "Nor Das" teacher application and the socio-educational public organization "Du El".

Looking ahead to 2024, Kaits is committed to further fostering innovation in the educational sector. We aim to support groundbreaking ideas that envision a progressive educational future. Discover more about Kaits here.

Օգոստոսի 10-ին ականատես եղա, թե ինչ է անում «Դասավանդի՛ր, Հայաստան»-ը Հայաստանի աշակերտների համար ՝ այցելելով Լոռու լեռներում գտնվող Շենավանի միջնակարգ դպրոցը: Խթանելով որակյալ կրթությունը Հայաստանի համայնքներում՝ «Դասավանդի՛ր, Հայաստան»-ը հավաքագրում է համալսարանի շրջանավարտներին կամ արդեն իսկ կայացած մասնագետներին, վերապատրաստում նրանց և գործուղում համայնք՝ որպես Ուսուցիչ-առաջնորդներ։ 

Շենավան կատարած այցի ընթացքում ես կարողացա այցելել դպրոց և շփվել Ուսուցիչ-առաջնորդ Ռուբիկ Ստեփանյանի հետ, ով ինֆորմատիկայի ուսուցիչ է: Ես շրջեցի դասասենյակներով, ինչպես նաև հանդիպեցի որոշ աշակերտների և այլ ուսուցիչների, ովքեր, չնայած ամառային արձակուրդներին, եկել էին ինձ հետ շփվելու: Շատ տպավորված էի աշակերտների ձեռքբերումներով, որոնցից մեկը աշակերտների կողմից իրականացվող նորարարական ծրագրի իրականացման համար դրամաշնորհ ստանալն էր: Օգտագործելով այդ գումարը՝ երեխաները կարողացան ֆինանսավորել իրենց դպրոցի ՏՏ սենյակը: Շնորհանդեսի ընթացքում նրանք պատմեցին իրենց ապագա ծրագրերի մասին, այդ թվում ՝ մարզական վարժարան կառուցելու և 1988-ի երկրաշարժից խիստ վնասված դահլիճը բարելավելու անհրաժեշտության մասին: 

Նրանց ներկայացումից հետո ես շփվեցի իններորդ դասարանցիների հետ և շատ տպավորված էի՝ հասկանալով նրանց արժեհամակարգն ու որակյալ կրթություն ստանալու ձգտումը։ Ես զգում էի, որ կարող էի լինել Շենավանի աշակերտներից մեկը։  Շատ տխուր էի Շենավանից հեռանալիս, բայց գնացի ՝ վստահ լինելով, որ այս ծրագիրը և «Դասավանդի՛ր, Հայաստան»-ի՝ երեխաների կրթական լուսավոր ապագային ուղղված գործունեությունը ծառայում է կարևոր նպատակի՝ ներդրումներ կատարելով այդ երեխաների մեջ: 

Հաջորդ տարվա ընթացքում ցանկանում եմ իրազեկել մարդկանց «Դասավանդի՛ր, Հայաստան»-ի կատարած աշխատանքի մասին և գումար հայթայթել, որպեսզի օգնեմ այս հրաշալի հաստատությանը: Հուսով եմ, որ կկարողանամ բավականաչափ գումար հավաքել աշակերտների չորս ցանկությունները ֆինանսավորելու համար ՝ նոր վարժարան, փողոցային խոտածածկ տարածք, դահլիճի նոր բեմ և հայերեն թարգմանված «Հարի Փոթեր»-ի շարքի բոլոր գրքերը։ Հետաքրքիր է, ինչպե՞ս կհնչեին Հարիի կախարդանքները հայերենով։ Ցանկանում եմ շնորհակալություն հայտնել  «Դասավանդի՛ր, Հայաստան»-ին և շնորհավորել կատարված լավ աշխատանքի համար:

Հեղինակ՝ Լեոննա Թորոսյան

---

On August 10th, I was able to witness what Teach For Armenia has done for the students all over Armenia by visiting Shenavan Basic School in the mountains of Lori. Teach For Armenia is dedicated to providing teachers, known as Teacher-Leaders, who are either recent university graduates or professionals, to help students all over Armenia have the ability to receive an education. 

During my visit to Shenavan, I was able to visit the school and talk with Teacher-Leader Rubik Stepanyan, the school’s IT teacher. During the tour, I was able to view the classrooms as well as meet some of the students and other teachers, who took time off from their summer breaks to greet me. I was very impressed with the students’ accomplishments, such as winning a grant to implement a Student-Led Innovation Project. Using this money, they were able to fund an IT room for their school, which is where the students showcased their Powerpoint presentation that they had created from scratch. In the presentation, they talked about their future plans for their school, including a much needed sports gymnasium and  improvements for their auditorium which had been severely damaged by the Earthquake in 1988. 

After their presentation, I spent time with the ninth graders and was very impressed with their strive to learn and the value they placed on being educated. I felt like I could be one of them going to school in Shenavan. I was very sad to leave Shenavan, but left knowing that this program and all that Teach For Armenia is providing for these striving students is serving an important purpose by investing in these children. 

During this next year, I plan to spread the knowledge of Teach For Armenia to others and raise money to help this wonderful institution. I hope that I can raise enough money to fund the students’ four wishes: a new gymnasium, an outdoor grass field, new stage for the auditorium, and an Armenian collection of the seven books of the Harry Potter series. I wonder what Harry would say in Armenian when casting spells? I want to thank Teach For Armenia profusely and congratulate them on a job well done.

By: Leonna Torosyan

«Ճանապարհ դեպի կանաչ երազանք» խորագրի ներքո Թումանյան համայնքի դպրոցն իր դռներն էր բացել «Դասավանդի՛ր, Հայաստան» կրթական հիմնադրամի, համայնքակիցների և այլ հյուրերի առջև: Նախաձեռնության հեղինակներն էին «Դասավանդի՛ր, Հայաստան» հիմնադրամի Ուսուցիչ-առաջնորդներ Վարդը և Սուսաննան։

Ըստ օրակարգի՝ միջոցառումն սկսվեց դպրոցի բակում, որտեղ դպրոցի աշակերտների և համայնքի համատեղ ուժերով կառուցվել է պուրակ՝ նվիրված պատերազմում զոհված Թումանյանի դպրոցի սաների և համայնքկակիցների հավերժ հիշատակին: 

Միջոցառման առաջին հատվածը լի էր հույզերով, պուրակի բացման արարողությունը ուղեկցվեց աշակերտենրի ելույթներով և երաժշտական կատարումներով: Պուրակի կառուցման աշխատանքներին մասնակցել էին նաև զոհված հերոսների ընտանիքի անդամները՝ ծառեր տնկելով իրենց որդիների հիշատակին: 

Իհարկե, պուրակի գլխավոր նպատակն է վառ պահել հերոս տղաների հիշատակը, սակայն այն նաև բնապհպանական գաղափարախոսություն: Հենց բնապահպանությանն էր նվիրված միջոցառման երկրորդ հատվածը, որտեղ հյուրերը ծանոթացան համատեղ ուժերով ստեղծված էկո-սենյակի և էկո-միջանցքի գործառույթներին: 

« Երբ «Դասավանդի՛ր, Հայաստան» հիմնադրամի կողմից գործուղվեցինք համայնք, առաջին իսկ օրվանից որպես երազանք էինք մոդելավորել այս օրը, հետևաբար դեպի այդ երազանքը քայլելու համար մշակում էինք հստակ գործողություններ։ Այսօր արդեն հասել ենք մեր երազանքի եզրակետին։ Այսօր մեր երազանքը հստակ տեսնելու և այն իրականություն դարձնելու օրն է։ » - նշեց Ուսուցիչ-առաջնորդ Վարդը։

Միջոցառման այս հատվածում աշակերտները ներկայացրին երազանքի սենյակի ստեղծման պատմությունն ու բոլոր հնարավոր և անգամ առաջին հայացքից անհնարին թվացող նախագծերը, որոնց շուրջ աշխատել էին էկո-սենյակում։ Սենյակը լի էր բազմազան բույսերով և հետաքրքիր ձեռագործ աշխատանքներով, որոնք տնկվել և ստեղծվել էին աշակերտների կողմից։ Սահիկաշարի օգնությամբ հյուրերն ականատես եղան այն մեծ աշխատանքին, որն իրականացվել էր ուսուցիչ-աշակերտ համատեղ ջանքերի շնորհիվ։ Այդ մեծ աշխատանքի տված պտուղները արդեն արտացոլվում էին դպրոցի և համայնքի նոր շունչ ստացած առօրյայում։

«Դասավանդի՛ր, Հայաստան» հիմնադրամի Ուսուցիչ-առաջնորդների շնորհիվ մեր բոլորի կյանքը դեպի լավը փոխվեց՝ մենք դարձանք ավելի կենսուրախ, աշխատասեր և ավելի ներգրավված համայնքային կյանքում։ Նրանց հետ միասին որոշեցինք հիմնել էկո-սենյակը և դրան զուգահեռ սկսեցինք մասնակցել բազմաթիվ ծրագրերի, որտեղ ներկայացնում էինք մեր դպրոցն ու աշխատանքները։ Հաղթելով գրեթե բոլոր ծրագրերում, կարողացանք իրականացնել մեր նպատակները, որոնցից մեկն, օրինակ, աղբը տեսակավորող աղբամանների ձեռքբերումն էր։ Իհարկե մեր նախագծերը այդքանով չսահմանափակվեցին, մենք կարողացանք ստեղծել նաև պուրակը, այնտեղ տեղադրել անվանական ցուցանակները և տնկել ծառեր, կարողացանք վերանորոգել միջանցքը: Այդ ամենը իրականություն դարձավ մեր Ուսուցիչ-առաջներդների շնորհիվ։ Բացի էկո գործունեությունից, նաև բարելավվեց մեր դասերի որակը՝ դառնալով ավելի հագեցած ու հետաքրքիր, որի շնորհիվ մենք ավելի հզորացանք մեր մտքով և գործունեությամբ։

Մեր ուցուցիչ - առաջնորդները օգնել են մեզ հասնել մեր նպատակներին, կարելի է ասել նրանք մեզ կատարելագործել են և ավելի հետաքրքրասեր դարձրել։ Բացի այդ նրանք մեր մեջ սերմանել են սեր և համախմբվածություն, որը մեզ բոլորիս համատեղում է մեկ վայրում և ավելի մտերմացնում։» - մեզ հետ զրույցում նշեց Թումանյանի դպրոցի, 9-րդ դասարանի աշակերտ Արմենը։ 

Էկո - սենյակը դարձել է ոչ միայն դասարանական և արտադասարանական աշխատանքների իրականացման վայր, այլև աշակերտների ամենասիրելի անկյունը դպրոցում։ Սենյակի տրամաբանական շարունակությունը էկո-միջանցքի վերանորոգումն էր, որտեղ աշակերտները կազմակերպում են հավաքներ կամ ուղղակի հաճելի և օգտակար ժամանակ անցկացնում միմյանց հետ։

«Մենք մեր օրինակով ցույց տվեցինք աշակերտներին, որ մեզնից յուրաքանչյուրը իր ներսում կրում է ներուժ, և նրանք դա կիրառելով տարբեր աշխատանքներում կարողացան միասին ստեղծագործել, արարել և բացահատել իրենց ներսում գտնվող ներուժը։» - իր ելույթում նշեց Ուսուցիչ - առաջնորդ Սուսաննան։

Միջոցառման վերջին հատվածը շարունակվեց էկո-միջանցքում, որտեղ աշակերտները վարպետաց դաս էին պատրաստել հյուրերի համար։ Դասի շրջանակներում նրանք հյուրերին սովորեցնելու էին ինչպես վերամշակել թուղթը և ինչպես տնկել բույսեր ծաղկամանների մեջ։ 

Թղթի վերամշակումը աշակերտների սիրելի գործընթացներից մեկն է, որը սովորել են էկո ակումբի շրջանակներում։ Անգամ միջոցառման հրավիրատոմսերը աշակերտներն էին պատրաստել վերամշակված թղթից։ Նրանք հյուրերին ցույց տվեցին վերամշակման ողջ գործընթացը, այնուհետև փոխանցեցին իրենց կողմից վերամշակված և պատրաստված նոթատետր, որտեղ հյուրերը պետք է գրեին իրենց կարծիքն ու մտքերը էկո թիմի և սենյակի վերաբերյալ։ Նրանք նաև ցուցադրեցին հյուրերին, թե ինչպես պետք է բույսերը տեղափոխել ծաղկամանների մեջ՝ առանց դրանք վնասելու։ Աշակերտների մեծ սերն ու հոգատարությունը բույսերի նկատմամբ արտացոլվում էր նրանց ոգևորության և խնամքով կատարվող աշխատանքի մեջ։ Նրանք ներկայացրեցին բույսերի առանձնահատկություններն ու յուրաքանչյուր բույսի ճիշտ խնամելու կարգը։ Այնուհետև պատմեցին, թե ինչպես են պատրաստում ծաղկամանները, որոնց մեջ էլ  տնկվեցին ծաղիկները։ 

«Մենք ցանկանում ենք շնորհակալություն հայտնել ընկեր Խաչատրյանին՝ մեզ օգնելու, քաղաքը մաքրելու և նոր բաներ սովորեցնելու համար։ Իրականում եթե չլիներ ընկեր Խաչատրյանը, մենք երբեք նման ծրագրեր չէինք նախաձեռնի, սակայն երբ նա հայտնվեց մեր դպրոցում և մեր կյանքում, մեր առօրյան փոխվեց։ Մենք չէինք պատկերացնի, որ մեր օրվա պլանների մեջ կմտնի քաղաքը մաքրելը կամ ինչ-որ կերպ քաղաքին օգուտ տալը։ Շատ անգամներ մենք դասերից հետո ժամանակ ենք հատկացրել, որպեսզի մեկ ծառ ավել տնկենք և օգուտ տանք քաղաքին։ Մենք նաև բացահայտեցինք, թե որքան հաճելի կարող է լինել աշակերտի և ուսուցչի շփումը, հասկացանք թե ինչ հետաքրքիր է անցնում ժամանակը ուսուցչի հետ։ Մենք ցանկանում ենք շնորհակալություն հայտնել «Դասավանդի՛ր, Հայաստան» հիմնադրամին ընկեր Խաչատրյանին Թումանյան գործուղելու համար։» - մեզ հետ զրույցում նշեցին Թումանյանի դպրոցի աշակերտներ Էդգարը, Արմենը, Սեդան և Ալիսան։

Ողջ նախագիծն ու միջոցառումը խորը տպավորեցին ներկաներին և հյուրերին, իսկ աշակերտների համախմբվածությունն ու լրջագույն աշխատանքը ևս մեկ անգամ ապացուցեին, թե որքան մեծ դեր է խաղացել էկո ակումբի գաղափարաը համայնքի կյանքում։ Էկո գործունեության արդյունքում մնայուն արժեքներ են հիմնվել թե՛ ներկայիս, թե՛ ապագա սերունդների առօրյայում, որոնք հիմնովին կփոխեն համայնքի կյանքի որակը և կնպաստեն համայնքի ներուժը առավելագույնս օգտագործելուն։ 

---

With the theme "Towards a Greener Vision, Towards a Greener Vision" Tumanyan Secondary School warmly hosted the Teach For Armenia educational foundation, local community members, and esteemed guests. Leading this transformative project were Vard and Susanna, respected Teacher-Leaders from Teach For Armenia. 

Following the schedule, the event kicked off in the schoolyard, where a commemorative pantheon stood as a joint effort of students and the community. This structure pays tribute to fallen Tumanyan school students and community members during the recent war. 

The event began with the unveiling of the pantheon, accompanied by speeches and musical performances by students from different classes. Families of the fallen were also part of the event, having contributed to the pantheon's construction and planting of memorial trees. 

While the main goal was to honor fallen soldiers, the park also embodies the values that Teacher-Leaders Vard and Susanna instilled in Tumanyan School students - highlighting the importance of environmental care within the school and community. 

The second part of the event focused on environmental conservation, with guests getting introduced to the newly established eco-room and eco-corridor. 

"We've looked forward to this day since our involvement in the community through Teach For Armenia. Our actions were planned carefully to bring us here. Today, our dream's realization is finally within reach. This achievement is thanks to our students and colleagues," shared Teacher-Leader Vard. 

During this phase, students shared the story of the dream room's beginning and presented their work within the eco-room. The space thrived with various plants and student-made crafts. A presentation showcased their achievements, reflecting the refreshed atmosphere of the school and community. 

"After Teach For Armenia's Teacher Leaders arrived, things changed for us. We became more engaged and community-focused. We collectively decided to establish the eco-room. We also took part in various programs, showcasing our school and efforts. We achieved goals like getting recycling bins, creating the park, and fixing a school corridor. Our Teacher-Leaders guided us every step of the way. Our class quality improved, strengthening our minds and activities. Mentors encouraged curiosity, love, and unity," recounted Armen, a 9th-grade student. 

The eco-room transformed into a versatile space for learning and enjoyment, followed by the renewal of the eco-corridor - a gathering spot for students. 

"Through our actions, we demonstrated that potential is within all of us. By putting it into various projects, students tapped into their own potential," explained Teacher-Leader Susanna. 

The final phase took pla

ce in the eco-corridor, where students hosted a master class on paper recycling and planting flowers. 

Paper recycling, a favorite activity within the eco club, was demonstrated. Students even made event invitations from recycled paper. Attendees learned about the recycling process and received notebooks to share thoughts about the eco team. Students then showed proper flower potting techniques, reflecting their care for plants and explaining plant care and pot crafting. 

"Vard changed our routines, inspiring urban improvement and selfless deeds. We planted trees and discovered the joy of teacher-student interactions. We're grateful to Teach For Armenia for bringing her to Tumanyan School," said Tumanyan School students Edgar, Armen, Seda, and Alisa. 

The entire project and event resonated, reflecting students' unity and dedication to the eco club. The initiative instilled lasting values, improving community life and tapping into its potential.

Teach For Armenia Teacher-Leader Samvel Tavadyan left the capital of Artsakh, Stepanakert, on December 12, 2022, to teach in the Mets Shen community. Unfortunately, on that day, a group of Azerbaijani individuals, calling themselves eco-activists, blocked the only road connecting Artsakh with Armenia. As a result, Artsakh found itself under blockade, and Samvel’s village Mets Shen was cut off on the other side of the blocked road. Samvel, stuck on the other side, had to conduct classes with his students remotely for months. 

Presently, about 120,000 people living in the Republic of Artsakh have lost contact with the outside world due to the blockade. Teach For Armenia has been operating in Artsakh since 2017, and throughout the past six years, more than 70 Teacher-Leaders served in Artsakh, working with hundreds of Artsakh children. Apart from teaching, they have also implemented various extracurricular activities and dozens of community development programs. 

After the devastation of the Artsakh War in 2020, students, parents, and teachers in the communities of Artsakh faced a new problem at the end of 2022 – the months-long blockade and complete isolation from the outside world. Among the numerous social and psychological challenges, the blockade caused a host of educational problems. 

In addition to the road blockade, the gas supply, used primarily for heating and transportation, frequently was shut down in Artsakh. This led to inhospitable weather conditions in most schools, making it impossible to organize regular lessons. As a result, classes were suspended for a week throughout the territory of Artsakh in February. Even after resuming classes, they had to be shortened due to the inadequate heating conditions in schools. The shortened class durations, reduced by 10-15 minutes, do not allow for conducting a full lesson. "I have to shorten the time for presenting new material, and often, group work remains incomplete or cannot be carried out as intended," explained Eginar Grigoryan, Teach For Armenia’s eighth generation Teacher-Leader. 

Despite these difficult conditions, the main challenge for Teacher-Leaders has been to motivate and inspire students to learn amidst the uncertainty and difficulties they face on a daily basis. "When there is uncertainty and concerns about physical security, it becomes challenging to convince students that the lesson is essential and meaningful," shared Suzanna Kagramanyan, an eighth-generation Teacher-Leader, during an interview. 

To engage students outside of regular classes and provide them with valuable experiences, Teach For Armenia’s Teacher-Leaders organize various extracurricular projects, an essential aspect of the two-year Teacher-Leadership Program, which has become that much more essential for students in these difficult times. Teacher-Leaders have been organizing hiking activities, film screenings, and intellectual games, collectively demonstrating steps towards a brighter future. "By implementing community programs, students believe that they can continue to live in their native village and have the opportunity to improve it," expressed several Teacher-Leaders. 

Although the blockade and gas shortage have critically disrupted the regular implementation of these community programs by hindering the purchase and transportation of necessary materials for the projects, Teacher-Leaders have remained resourceful.  For instance, Samvel Tavadyan’s students are involved in a community program where they recreate works of world-renowned artists while exploring the artists' life and creative journeys. This project is particularly vital for schoolchildren in their small village, offering them exposure to the world of painting and teaching them to appreciate beauty. At the same time, this has served as a necessary form of art therapy for the students. The students believe that the road to Artsakh will eventually open, and they look forward to welcoming guests from different cities to the exhibition of their paintings.

Throughout the challenges posed by the blockade and isolation, Teach For Armenia's dedicated Teacher-Leaders have shown commitment, resourcefulness, and determination to inspire their students and create meaningful learning experiences. Despite the difficult circumstances, they continue to light the path towards a brighter future for the children of Artsakh, showcasing the power of education even in the face of adversity.

---

«Դասավանդի’ր, Հայաստան» կրթական հիմնադրամի Ուսուցիչ-առաջնորդ Սամվել Թավադյանը 2022 թվականի դեկտեմբերի 12-ին Արցախի մայրաքաղաք Ստեփանակերտից ուղևորվել էր դեպի Մեծ Շեն համայնք՝ դասավանդելու։ Դժբախտաբար այդ օրն ադրբեջանցի մի խումբ մարդիկ, ովքեր իրենց անվանում են էկո-ակտիվիստներ, փակել էին Արցախը Հայաստանին կապող միակ ճանապարհը, որի արդյունքում Արցախն այսօր հայտնվել է շրջափակման մեջ։ Սամվելի գյուղը՝ Մեծ Շենը՝ գտնվում է ճանապարհի արգելափակված հատվածի մյուս կողմում, որի արդյունքում  Սամվելը ստիպված է եղել ամիսներ շարունակ իր աշակերտների հետ դասերն անցկացնել հեռավար եղանակով։

Այսօր Արցախի հանրապետությունում ապրում է շուրջ 120.000 մարդ, ովքեր շրջափակման արդյունքում կորցրել են կապը արտաքին աշխարհի հետ։ «Դասավանդի’ր, Հայաստան» կրթական հիմնադրամը Արցախում գործում է 2017 թվականից։ Վեց տարիների ընթացքում հիմնադրամի 70-ից ավելի Ուսուցիչ-առաջնորդներ գործուղվել են Արցախ և աշխատել հազարավոր արցախցի երեխաների հետ։ Դասավանդելուց բացի նրանք իրականացրել են տարատեսակ արտադասարանական խմբակներ և տասնյակ համայնքային զարգացման ծրագրեր։ 

2020 թվականի Արցախյան պատերազմից հետո Արցախի համայնքներում պատերազմի հետևանքները դեռևս չհաղթահարած մեր աշակերտները, նրանց ծնողներն ու ուսուցիչները բախվել են նոր խնդրի՝ ամիսներ շարունակվող Արցախի շրջափակմանն ու արտաքին աշխարհից ամբողջապես մեկուսացմանը։ 

Ի թիվս սոցիալական ու հոգեբանական բազմաթիվ խնդիրների՝ Արցախի շրջափակումն առաջ է բերել նաև կրթական մի շարք խնդիրներ։ 

Ճանապարհի շրջափակման հետ մեկտեղ Արցախում սկսվել են նաև հաճախակի գազանջատումները։ Գազի բացակայության հետևանքով դպրոցների մեծ մասում առաջացել էին եղանակային անբարենպաստ պայմաններ, որոնց արդյունքում անհնար էր դարձել դասապրոցեսների կազմակերպումը։ Այս ամենը հանգեցրել էր նրան, որ փետրվար ամսին Արցախի ողջ տարածքում մեկ շաբաթով դադարեցվել էին դասերը։ Մեկշաբաթյա դադարից հետո դասերը վերսկվեցին, սակայն կրճատված տևողությամբ, քանի որ դպրոցների ջեռուցման պայմանները շարունակում էին անհամատեղելի լինել դասապրոցես անցկացնելու համար անհրաժեշտ պայմանների հետ։ 

Մեր Ուսուցիչ-առաջնորդները նշում են, որ 10-15 րոպեով կրճատված դասաժամերը լիարժեք դաս անցկացնելու հնարավորություն չեն տալիս։ 

«Ստիպված եմ լինում կրճատել նոր նյութի ներկայացման ժամանակահատվածը, խմբային աշխատանքները հաճախ կիսատ են մնում, կամ էլ՝ իրականացվում ոչ լիարժեք», - մեզ հետ զրույցում նշեց ութերորդ սերնդի Ուսուցիչ-առաջնորդ  Հեղինար Գրիգորյանը։ 

Կրճատված դասաժամերը, սակայն, առաջացած խնդիրներից միայն մեկն է, որ խոչընդոտում է Ուսուցիչ-առաջնորդների  բնականոն աշխատանքը։ Գլխավոր մարտահրավերն այդ իրականության մեջ  աշակերտներին դրական տրամադրություն և սովորելու շարժառիթ փոխանցելն է։ 

«Երբ շուրջբոլորն անորոշություն է, ֆիզիկական ապահովության խնդիր կա, բարդ է աշակերտներին տրամադրել սովորելուն, բարդ է նրանց համոզել, որ այսօր դաս սովորելը կարևոր է և նշանակություն ունի», - մեզ հետ զրույցում նշեց ութերորդ սերնդի Ուսուցիչ-առաջնորդ  Սյուզաննա Ղահրամանյանը։ 

Դասերից դուրս աշակերտներին ոգևորելոււ, և նրանց համար օգտակար ժամանց ապահովելու նպատակով՝ «Դասավանդի՛ր, Հայաստան» կրթական հիմնադրամի Ուսուցիչ-առաջնորդները կազմակերպում են բազմաբնույթ արտադասարանական նախագծեր՝ արշավներ, կինոդիտումներ, ինտելեկտուալ խաղեր և այլն։ 

Արտադասարանական խմբակները կարևոր նախագծեր են  համարվում նաև՝ Ուսուցիչների առաջնորդության երկամյա ծրագրի մաս հանդիսացող  համայնքային ծրագրերը, որոնք իրականացվում են աշակերտների և Ուսուցիչ-առաջնորդների համատեղ ուժերով ։  Ինչպես նշում են մեր Ուսուցիչ-առաջնորդներից շատերը՝ համայնքային ծրագրերը  ապագային ուղղված քայլեր են։ 

«Համայնքային ծրագրեր իրականացնելիս աշակերտները հավատում  են, որ շարունակելու են ապրել իրենց հարազատ գյուղում և  հնարավորություն են ունենալու գյուղն ավելի լավը դարձնել»։ Ցավոք սրտի համայնքային ծրագրերի  իրականացման ընթացքը ևս խափանվում  է՝ շրջափակման ու գազի բացակայության հետևանքով։ Նախագծերն իրագործելու համար անհրաժեշտ նյութերի մեծամասնությունը հնարավոր չէ ձեռք բերել  կամ կազմակերպել դրանց տեղափոխումը, քանի որ ստեղծված իրավիճակը արգելափակել է ցանկացած բնույթի գործառույթների անխափան աշխատանքը։

Օրինակ Սամվել Թավադյանի աշակերտները, ում մասին խոսեցինք նյութի սկզբում, իրենց համայնքային ծրագրի շրջանակներում վերապատկերում են համաշխարհային նշանակություն և ճանաչում վայելող նկարիչների աշխատանքներ՝ միևնույն ժամանակ ուսումնասիրելով տվյալ արտիստների  կյանքն ու ստեղծագործական ուղին։

«Մեր փոքրիկ գյուղում, որը բոլոր կողմերից շրջափակված է, նախագիծն աշակերտների համար շատ կարևոր նշանակություն ունի։ Նրանք ծանոթանում են նկարչության աշխարհին, սովորում են տեսնել գեղեցիկը։ Նախագիծը  նաև հանդիսանում է արթ-թերապիա  աշակերտների համար, որի կարիքը նրանք հիմա շատ ունեն։ Եվ աշակերտները հավատում են, որ Արցախ տանող ճանապարհը անպայման բացվելու է, և իրենց նկարների ցուցահանդեսին շատ հյուրեր են ժամանելու տարբեր քաղաքներից»- մեզ հետ զրույցում ասաց Ուսուցիչ-առաջնորդ Սամվել Թավադյանը:

Չնայած շրջափակման արդյունքում առաջացած բոլոր մարտահրավերներին՝ մեր Ուսուցիչ-առաջնորդներն անում են հնարավոր ամեն բան երեխաների հետաքրքրությունն ու ներգրավվածությունը չկորցնելու համար։ Նրանց ջանքերը և նվիրվածությունը ոչ միայն օգնում են աշակերտներին շարունակել ուսումնառությունը, այլև նրանց մեջ են սերմանում ապագայի հանդեպ հույսը և լավատեսությունը: Մեր Ուսուցիչ-առաջնորդներն ընդունեցին այս ծանր մարտահրավերը, դարձրին այն առօրյայի մասնիկ և հերթական անգամ ապացուցեցին, որ նույնիսկ ամենադժվար հանգամանքներում կրթության ուժն ու հոգատար ուսուցչի ազդեցությունը երբեք չի կարելի թերագնահատել:

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՎԵՐՋԻՆ ԳՅՈՒՂԸ

Վերջերս (հատկապես պատերազմից հետո) հաճախ է ստացվում այնպես, որ այցելեմ Հայաստանի վերջին գյուղերը… հա, որևէ սահմանի կողմից վերջին գյուղը։ 

Իրականում սխալ է ասել վերջին, որովհետև այդտեղ Հայաստանը չի ավարտվում, այդտեղից սկսվում է (առնվազն այդպես պիտի լիներ), իսկ հիմա ամեն բան թարս է։ Դրա համար հիմա թարս Հայաստան ունենք։

Խաչիկ, Ներքին հանդ, Նռնաձոր, Արևիս…

Խիստ տարբերվում են էն գյուղերը, որոնք Արցախի մասնատումից հետո են դարձել սահմանամերձ, էն գյուղերից, որոնք ի սկզբանե էդպիսին են եղել. լքվածության աստիճանով։ Ամեն անգամ սահմանամերձ գյուղերում դասավանդող մեր ուսուցիչներին առաջինն ուղղված հարցերից են` էդ ոնց է եկել եք էսքան հեռու, ինչ եք կորցրել էստեղ։ Հայրենի’ք, հայրենիք ենք կորցրել, փորձում ենք գտնել։

Հետո գալիս են ենթադրությունները` չի դիմանա, մի քանի օրից կգնա։ Չենք գնում, գալիս ենք։ Հերիք է գնանք, էլ գնալու տեղ չմնաց։

Նռնաձորում գյուղացիներից մեկը մի անգամ զրույցում ասաց`

֊չգիտեմ հիմա մենք Հայաստան ենք, Իրան, թե Ադրբեջան։ 

Ցավոտ է, ինչ խոսք։ Նույնիսկ մտքում գուցե կշտամբենք, թե բա ոնց չգիտեք Հայաստան է, թե ոչ։ Գյուղը Արաքսի ափով վերջին գյուղն է, որտեղից ուշադիր նայելիս պարսիկ վարորդների հագուստի գույնն ու  ձևն էլ կտեսնենք։ Քաշաթաղի հարավը կորցնելուց հետո մյուս կողմում հայտնվեց Ադրբեջանը։ Գյուղը գրունտային վատ ճանապարհով մի կերպ միանում է Մեղրի֊Շիկահող֊Կապան մայրուղուն, տրանսպորտ` բնականաբար չկա։ Գուղում մոտ մեկ տասնյակ աշակերտ են սովորում, որոնց պայմանականորեն ասած մնացած երկու միլիոն 999 հազար 990 հայաստանաբնակ հայերով կարող էինք աչքի լույսի նման պահել, բայց ավաղ` անգամ տարրական կրթության իրավունքը չենք ապահովում` անգլերեն, ռուսերեն, ֆիզիկա ու էլի շատ առարկաներ` առանց ուսուցիչ։

Էս գյուղացին ինչպե՞ս իրեն զգա Հայաստանի մաս` պոկված, անջատ, մոռացված։ Հա, մոռացված։ Քանիսս գիտենք Նռնաձորի տեղը, առավել ևս քանիսս ենք եղել։ Լռություն։

Կասենք` հեռու է։ Ինչի՞ց…

Հայաստանը էդտեղից է սկսում, էդ մենք ենք հեռու։

Սիսիանի շրջանի մեր սահմանաամերձ գյուղերից մեկի մասին պատմելիս մի առիթով գրել եմ` ևս երկու գյուղ,  ու Նախիջևանն է։ Էն հայկական, հայաթափված, ներկայումս` ադրբեջանական Նախիջևանը։ 

Նախիջևանից էսկողմ` ոչ պակաս հայաթափված «դեռևս հայկական» երկու գյուղը` Թանահատ և Արևիս։ 

Որոշեցինք, գնում ենք Թանահատի վանք։ Բլրի վրա նարնջագույն տուֆից հիմնականում ավերակ չքնաղ մի վանք։ Նկարներով։ Ուսուցիչները պատմում էին, որ մի անհաջող փորձ վանք գնալու արդեն ունեցել են` աշակերտների հետ։ Նորից ենք փորձում, թեև տեղացիներից զգուշացրել էին, որ չենք հասնի։

Վանքը տեսնում ենք արդեն, բլուրը գետից այնկողմ է։ Եղանակը էնքան ցուրտ ու քամոտ, որ փողոցին կանգնեինք, գուցե քամին քշեր հասցներ վանք։ Մեքենայի ճանապարհ չկար, կամ մենք չգտանք։ Մտածեցինք ոտքով բարձրանանք։ Նկատեցինք ներքևում ցուցանակ, իջանք կարդալու, պարզվեց ազդարարում է էն մասին, որ տեղանքում լիքը վայրի կենդանիներ կան։ Վայրի կենդանիների հետ հանդիպման հեռանկարից ոչ շատ ոգևորված` հետ ենք նստում մեքենան, առաջանում դեպի գյուղ` հեռվից հիանալով վանքով։

Անցնում ենք Թանահատ գյուղը, հիշեցնում եմ` նախավերջին գյուղն է էս կողմից։ Ունի մի բնակիչ` գյուղապետը, որ գյուղում չի բնակվում։ Առաջանում ենք վերջին գյուղ` Արևիս։ Գյուղից գյուղ էդքան շրջելուց անգամ նման գյուղի դեռ չէի պատահել։ Կյանքը կարծես մի երկու դար առաջվանից կանգ առած լիներ էստեղ։ Քարածեփ կիսախարխուլ տներ, մռայլ քարուքանդ փողոցներ, տներ, կիսավեր շենքեր տանիքներ։ Մի տան առաջ լվացք կա, մի երեք տուն ալեհավաք ունեն տանիքին, մի երկու տան առաջ մեքենա կա կանգնած, մի երկու այգի էլ մշակված է։ Այսքանով է բնակեցված։ Դրսում ոչ ոք չպատահեց։

Գյուղը անտառի մեջ, գետի ափին, հեքիաթային տեսարանով ու վստահաբար լիքը բնական պաշարներով։ 

Դպրոցի բակում մեծ թումանյանական ընկուզենի, շենքը մեկ հարկանի` փոքր, հին, կողպված։ Երեքի կողմերն էր, չհասկացանք դպրոցը գործում է, թե ոչ, մարդ չկար։ Ըստ առցանց տվյալների՝ դպրոցը հինգ աշակերտ ունի։ Դպրոցի պատուհանին ժպտացող աղջիկ էր նկարած, փակցված էր տարհանման քարտեղ։ Կողքը` բուժկետ։ Փակ։  

Մի քանի րոպե լռության մեջ շուրջս էի նայում։ Գյուղը կարծես փոքրիկ փոշոտված, հնամաշ շորերով, սոված ու տխուր երեխա լիներ, մենակ գետի ափին նստած, որ ուզում էիր գրկել, շոյել, խնամել։ Էս էն իսկական գործնական սերն է հայրենիքի հանդեպ, որ մենք հավաքական առումով չունենք։ Ի՞նչ եմ ես արել, որ էս գյուղը էս վիճակում չլինի։ Լռություն։

Որոշեցինք գյուղով առաջանալ էնքան, մինչև գյուղը վերջանա։ Հասանք զինվորական ինչ֊որ կայանի։ Զինծառայող կար դիմացը կանգնած։ Ապշած նայում է մեզ։ Մոտեցավ`

֊Ովքե՞ր եք, ի՞նչ եք անում էստեղ։

֊Եկել ենք` գյուղում շրջենք։

էլ ավելի զարմացած է նայում։

֊էստեղից էլ առաջանալու տեղ չկա՞, գյուղը պրծա՞վ։

֊Հա, սրանից հետո էլ բան չկա, արդեն սահմանն է։

Հայաստանը էստեղ վերջացավ։ Չէ, Հայաստանի սկսվեց էստեղից։ Հետ ենք վերադառնում։ Արևիս։ Լքված Արևիս։

Մենք իհարկե Նախիջևան, Արևմտյան ու ծովից ծով Հայաստան փափագող, ինչու չէ պահանջող հանրություն ենք, բայց Արաքսից Դեբետ Հայաստանը չենք ճանաչում։ Մեր Հայաստանը հիմա սխալ տեղում է վերջանում։ Էդտեղից պիտի սկսի Հայաստանը, որ չվերջանա կտոր-կտոր։

Մենք չպիտի ստանանք էդ հարցը, թե ինչ ենք կորցրել էս սահմանամերձ գյուղերում։ Էս գյուղերը չպիտի լինեն հեռու, որովհետև Էստեղից պիտի չափենք Հայաստանը։ Մենք պիտի գտնենք էս գյուղերը, ինքներս մեզ ու Հայաստանը, ու պիտի սկսենք նոր Հայատանը, էնտեղից, որտեղ ավարտվում է հիմա։

Որ Հայաստանը վերջին գյուղ չունենա, որ Հայաստանը չվերջանա…

THE LAST VILLAGE OF ARMENIA

In recent times, particularly in the aftermath of the war, I embarked on a journey to visit the last remaining villages of Armenia—those situated on the very edge of its borders. However, to say that these are the last villages would be misleading because Armenia's borders do not end there. In fact, they begin there, or at least they should. These are tumultuous times that have turned everything upside down, resulting in an Armenia that feels upside down.
Khachik, Nerkin Hand, Nrnadzor, Arevis...
These villages that now border the partitioned Artsakh are starkly different from their abandoned predecessors. When we speak to the teachers in these border villages, they are often met with the same initial questions: How did you manage to come this far, and what did you leave behind? Our homeland... we have lost our homeland, and now we strive to reclaim it.
Then come the speculations: they won't stay long, they'll leave in a few days. But we don't go, we stay. There's nowhere else for us to go.
A villager from Nrnadzor once expressed his confusion:
"I don't know if we are part of Armenia, Iran, or Azerbaijan now."
It is undeniably painful. Even within ourselves, we may scold such a question, as how could one not know if it's Armenia or not? This village marks the very end of Armenia along the Aras River, where, if we look closely, we can catch a glimpse of the colors and shapes of Persian drivers' attire. On the other side lies Azerbaijan, after losing the southern part of Kashatagh. The village is connected to the Meghri-Shikahogh-Kapan highway via a rough dirt road, making transportation almost non-existent. With only about a dozen students attending the village school, we could cherish them like precious gems, considering the two million nine hundred and ninety-nine thousand nine hundred and ninety other Armenians living in Armenia. Unfortunately, we fail to provide them with the basic right to primary education due to a shortage of teachers in English, Russian, physics, and various other subjects.
How must that villager feel, torn away from Armenia - separated and forgotten? Yes, forgotten. How many of us are aware of the existence of Nrnadzor, or even worse, how many have ventured there? Silence.
We might argue that it's far. But far from what? Armenia begins from there; we are the ones who are far away.
When I wrote about one of our border villages in the Sisian region, I mentioned that two more villages follow, and then comes Nakhichevan - once Armenian, now de-Armenianized and Azerbaijani.
On this side of Nakhichevan lie the two "still Armenian" villages, Tanahat and Arevis, with their dwindling populations. 

Our decision was to visit Tanahat Monastery, a mostly ruined structure made of orange tuff, perched atop a hill. Equipped with our cameras, we took on the challenge despite warnings from locals that it wouldn't be possible.
From where we stood, the monastery was already visible, situated beyond the river on the hill. The weather was bitterly cold, with the wind howling so fiercely that we were almost propelled towards the monastery. However, we couldn't find a proper road to reach it. We contemplated ascending on foot but noticed a sign below, cautioning about the abundance of wild animals in the area. Not particularly enthusiastic about encountering them, we returned to our car and continued driving towards the village, admiring the monastery from a distance.
We passed by Tanahat village, the second-to-last one on this side, with only one resident - the village head - who doesn't even live in the village. Finally, we arrived at the last village, Arevis. Even after countless village visits, I had never come across a place like this. Life seemed to have frozen here centuries ago. The half-dilapidated cobblestone houses, gloomy streets, crumbling buildings, and roofs portrayed a village forgotten by time. There was a lone laundry in front of one house, a few antennas on the rooftops, a couple of parked cars, and a couple of cultivated gardens. That was the extent of activity. We crossed the village without encountering a single soul.
A village nestled in the forest, on the riverbank, boasting a fairytale-like view and abundant natural resources.
In the schoolyard, a magnificent Tumanyan walnut tree stood tall, while the school building itself, a small and old one-story structure, remained locked. It was almost 3 o'clock, and we couldn't ascertain if the school was open or not as there was no sign of anyone. According to online data, the school had only five students. On one of the windows, a cheerful girl was painted, and an emergency evacuation plan was displayed. Next to it stood a closed medical station.
I stood there in silence, observing my surroundings. The village resembled a small, dusty child in tattered clothes - hungry and sad, sitting alone on the riverbank, yearning for a comforting embrace, care, and attention. This is where practical love for our motherland truly lies, a collective love we seem to lack. What have I done to prevent this village from falling into such a state? Silence.
We decided to continue through the village until its end. Eventually, we reached a military outpost, where a soldier stood guard. He looked at us with astonishment and approached:
"Who are you? What are you doing here?"
"We came to explore the village."
His surprise deepened.
"Is there anywhere to go from here? Does the village end here?"
"Yes, there's nothing beyond this."
The border begins after this. Armenia ends here. No, Armenia begins here. As we turn back, we reflect on Arevis, the forsaken village...
Undoubtedly, we yearn for Nakhichevan, for Western Armenia, for a united Armenia stretching from sea to sea. Yet, collectively, we fail to recognize Armenia from Araks to Debet.
Our Armenia now finds itself in the wrong place. Armenia should have started from here...
We shouldn't be questioned about what we've lost in these border villages. These villages shouldn't be distant; instead, we should measure Armenia from right here. We must rediscover these villages, ourselves, and Armenia anew. It's time to embark on a new beginning, right from where Armenia currently ends.
Armenia doesn't have a last village. In fact, Armenia has no end at all...

ՏԱԹԵՎ

Տաթև գնալու արդեն երկրորդ փորձն է։ Ցավոք սրտի, առաջինը հաջողությամբ չավարտվեց, քանի որ դեռ ընթացքից իմացանք, որ ճանապարհն անանցանելի է։ Պատճառը՝ տեղանքին ու տվյալ ճանապարհատվածին շատ բնորոշ մառախուղը, «ֆուռ»-ն ու մերկասառույցն է։ Փակվել էր դեպի Տաթև ու Տաթևից Կապան տանող ամբողջ ճանապարհը։

Եղանակի տեսությունն այս անգամ արևոտ օր էր կանխատեսել։ Որոշեցինք ևս մեկ անգամ փորձել։ Արդեն ճանապարհին ենք։ Վահեի հետ երկար ճանապարհները նորություն չեն.  Լինի ամառ, թե ձմեռ, միասին Արցախում ենք աշխատել։ Վերջին համատեղ երկար ճանապարհորդությունը հենց Արցախում է եղել՝ Սարսանգի ջրամբար-Գանձասար-Երևան։ 2020 թվականի երջանիկ օգոստոսն էր։

Հիմա միասին ճանապարհ ենք ընկել Սյունիք, ես՝ համայնքային այցի, ինքը՝ ուսումնասիրության։ Բավականին հաճախ էինք Տաթևի վանք գնում կամ անցնում հարակից ճանապարհով, բայց դեպի Տաթև գյուղ առաջին այցն էր։ Մտածում եմ՝ ինչ լավ կլիներ, եթե գյուղերի կողքով անցնելիս հաճախ այցի գնայինք, ուղղակի բարևեինք, բնակիչների հետ զրուցեինք դեսից դենից, ծանոթանայինք գյուղի կյանքին և մարդկանց։ Թե չէ ապրում ենք ժամանակներում, երբ մեր կողքի հարևանին անգամ չենք ճանաչում. մարդիկ` զուտ հայկական անուն-ազգանուններ են, գյուղերը՝ տեղանուններ։ 

Տաթև գյուղը ոտքով ընդամենը երեք րոպեի ճանապարհ է Տաթևի վանքից, գյուղի մուտքի մոտ շրջվում ես՝ դիմացդ Տաթևի պատկերն է, «ետնանկարում»՝ խենթանալու չափ սիրուն Սյունաց լեռնաշղթան։ Շատ արևոտ օր է՝ չնայած երբեմն մինչև ոսկորներդ հասնող սառը քամուն։

Դպրոցի պատին Նժդեհի նկարն է, բակում՝ իր անվամբ հուշաքար։ Սյունիքում դժվար է Նժդեհին «չտեսնել»։ Դպրոցի շենքը մեծ է, նորոգ, կողքի մասնաշենքում նախակրթարանի շինարարական աշխատանքներ են՝ 12 երեխայի համար։ Ամբողջ ճանապարհին Վահեի հետ զրուցում էինք մեր հավաքական սխալներից…

Մի բաժակ տաք սուրճի շուրջ (պարտադիր պայման է) ուսուցչանոցի զրույցները սովորաբար գյուղի նախապատմությունից են գալիս մինչև մեր օրեր։ Այս անգամն էլ բացառություն չէր։ Ռազմագիտության ուսուցիչը գյուղի հնաբնակներից է, ծնվել մեծացել է գյուղում, սովորել այն դպրոցում, որտեղ հիմա դասավանդում է։ 

-Դպրոցը 250-ից ավել աշակերտներ ուներ էն ժամանակ։ Հիմա՝ 50։ Գյուղը դատարկվում է, ու մեղադրելու էլ չի մարդկանց։ Գյուղում բան չկա, տեսնու՞մ ես այն էն շենքը, ժամանակին գործարան էր,- նայում եմ կիսաքանդ շենքի ուղղությամբ։ -Գիտե՞ս չէ, Հայաստանում առաջին անգամ կարտոֆիլ մեր գյուղում են ցանել, հետո նոր տարածվել ա մյուս տեղերում։ Խրիմյան Հայրիկն ա սերմերը բերել,- գյուղի անցյալի մասին խոսելիս աչքերը փայլում են, ներկայի մասին խոսելիս մի տեսակ տխրություն է ծանրանում։- Ես էստեղ եմ, մեկ ա, էս իմ գյուղն ա, ստեղից տեղ չեմ գնալու։

Ինչքան շատ պատմություններ են սկսում գյուղերում այս նախաբանով, որ ինչ-որ ժամանակ, գյուղերը մեծ են եղել, դպրոցները՝ ևս։ Հետո գյուղերը փոքրացել են, մեծացել է միայն մայրաքաղաքը։ Նորից հիշեցի հավաքական սխալների մասին իմ ու Վահեի ճանապարհի զրույցը։

- Երեք օր է ջուր չունենք, սառել է։ Միայն գյուղամեջի մի երկու աղբյուրից է ջուր գալիս, կրում ենք,- պատմում են։

- Գյուղում կյանքը շատ է դժվարացել, ջահելները չեն մնում, անելու բան չունեն։

Էդ պահին ուսուցչանոցի դուռը բացվում է, և երիտասարդ մի ուսուցիչ մտնում է ներս։ Մաթեմատիկայի ուսուցիչ ընկեր Հարությունյանն է, երթևեկող ուսուցիչ է, ամեն օր գալիս է Վերիշենից։ Ծիծաղելով պատմում են, թե երթևեկող ուսուցիչներով ինչքան հաճախ են Տաթևի «պերեվալներին» մնում խցանված ու ամբողջ ճանապարհը ոտքով բարձրանում, կամ ամբողջ կազմով տեղավորվում իր ամենագնացի մեջ՝ նստարաններից մինչև թափք։ Ծիծաղում ենք։

Գյուղում երիտասարդների արտահոսքի խոսակցության ընթացքում, ուսուցչանոցի դուռը բացեց Նունեն, որ անցած տարի տեղափոխվել է գյուղ՝ որպես Դասավանդման առաջնորդ։

-Տեսե՞ք, հակառակ օրինակներն էլ են լինում,- ժպտում եմ ես ու գրկում Նունեին։ 

Երկար սպասված հանդիպում է. վերջապես Տաթևի ոլորաններն ու ձմեռը թույլ էին տվել հանդիպել։ Նունեն ռուսաց լեզու է դասավանդում։ Նախկին ուսուցչուհու առողջական խնդիրների հետևանքով երեխեքի ուսուցումը ընդհատումներով է եղել, ուստի բացթողումը մեծ է։ 

- Նունեն շատ է աշխատում, երեխեքը շատ են սիրում, կապվել են հետը, բացվել են, հունի մեջ են ընկել առարկայի շրջանակներում, չգիտեմ, որ գնա, ինչ կլինի,- կիսվում էր փոխտնօրենը, որ էլի երիտասարդ է ու գյուղում է մնացել։ Պատմում են, թե ինչքան են ոգևորվել երեխեքը, երբ դեկտեմբերին Նունեի հետ այց են արել Գորիս՝ Արցախից տեղահանված երեխաների համար իրենց իսկ բեմադրած «Անգետիկը» ներկայացումը խաղալու։ «Անգետիկը» Նունեի թատերական արտադասարանային խմբակում է «ստեղծվել»։ Այցը, որ կազմակերպել էին Սյունիքի մարզի Ուսուցիչ-առաջնորդները, հնարավորություն տվեց երեխեքին շփվելու, միասին ուրախանալու, նկարելու, նույնիսկ «Fort Boyard» խաղալու՝ հանելուկները լուծելու համար հասնելով մինչև Բակունցի թանգարան։ Չնայած ճանապարհի դժվարությանը, երեխեքը շատ ոգևորված ու տպավորված էին վերադարձել, «լավ բան» արած լինելու ուրախությամբ։ Ինչքան կարևոր է երեխեքի համար իրար այցելելու, իրար մասին հոգ տանելու, միասին ստեղծագործելու ու խաղալու հնարավորություններ ստեղծել, որքան էլ որ առաջին հայացքից դա կարող է փոքր բան թվալ։

Երբ մտանք դասասենյակ, երեխեքը ոգևորված «բզզում» էին. էսօր նախագծային ուսումնառության խմբակի առաջին հանդիպումն է լինելու, անհամբեր են։ Խոստանում են հաջորդ այցին արդեն պատմել իրենց նախագծի հաջողություններից։ Երեխեքին ողջունելուց հետո շրջում ենք դպրոցում, դասարաններով մեկ առ մեկ։ Նունեն այնքան մանրամասն ու նրբանկատորեն պատմում է ամեն աշակերտից, դժվարություններից ու հաջողություններից, բոլորի մասին մի յուրահատուկ բացահայտում ունի։ Պստիկները արդեն գնացել են տուն, կարողանում ենք դասասենյակում փակցված նկարներով «ծանոթանալ»։ Տխրությամբ նշում է, որ երկու աշակերտ տեղափոխվել են Կապան, դպրոցի աշակերտների թիվը 50-ից էլ է պակասել։ 

Դպրոցի պատերին անվերջ կարելի էր գտնել արցախյան բոլոր պատերազմներից «դրվագներ»։ Նկարները գնալով ավելի երիտասարդացած են, սև ու սպիտակից՝ գունավոր։ Պատկերը ծանրացնում է բոլորիս։ Մի բան, որ ամեն դպրոցում չես տեսնի՝ Արցախյան պատերազմների կին հերոսների մասին պատմող առանձին պաստառն է։ 

-Հետաքրքիր է, որ առաջին անգամ եկա դպրոց, ինձ համար սա նոր էր, նախորդ դպրոցում նման անկյուններ չկային,- պատմում է Նունեն, որ նախքան որպես Դասավանդման առաջնորդ Սյունիք մեկնելը երկու տարի դասավադել է Լոռու մարզի Լորուտ գյուղում։

Հետաքրքիր դիտարկում էր։ Մտովի փորձում եմ հիշել Արցախում ու Սյունիքում այցելածս բոլոր դպրոցները. այո, բոլորում արցախյան պատերազմը կա, ու կա «երիտասարդացած»։

Դպրոցում շրջայցի վերջին կանգառը դասասենյակ էր՝ անվանակոչված երկու անմահացած  շրջանավարտ հերոսների անունով։ Մտնում ենք սենյակ, չորս տղաներ և մեկ աղջիկ նստած օրվա էն դասերն են սովորում, որոնք այդ օրվա համար չէին նախապատրաստել՝ դասղեկի պահանջով։ Մեկը Կիլիկյան Հայաստանի մասին է կարդում, մյուսը Գոշի առակները, երեքը՝ բազմապատկման աղյուսակ։ Բարևում, ծանոթանում ենք։

Դիմացի պատից ժպտում են Հարութն ու Լևոնը։ Անկյունում իրենց իրերն են՝ տետրեր, օրագրեր, դասամատյան։ Հարութը հետմահու պարգևատրվել է «Մարտական խաչ» շքանշանով։ Տետրի էջը բաց է, փորձում եմ կարդալ։ Վերջին գրառումը՝ «Կյանքում լինում են դժվարություններ…», չեմ կարողանում շարունակել։ Դասամատյանը բաց է, նայում եմ Լևոնի անվան դիմացի «բ»-ն։ Դարակում վերնաշապիկն է, վրան՝ «վերջին զանգ»։ Խնամքով արտագրված Միսաք Մեծարենցի կենսագրությունը՝ ծննդյան-մահվան տարեթվերով, ինչպես որ իր անկյունն է՝ ծննդյան ու չարաբաստիկ 44-օրյա պատերազմի տարեթվով… Շրջվում եմ, որ երեխեքը հուզմունքս չնկատեն, մեկ անգամ էլ նայում եմ ներս՝ 5-րդ դասարանի աշակերտները սովորում են իրենց ավագ ընկերների հայացքների տակ՝ Կիլիկյան Հայաստանի մասին։ Կյանքը շարունակվում է…

Միջանցքում ամենից տարածված թեման անջուր ապրելու հնարավոր «life hack»-երի շուրջ փորձի փոխանակումն էր։ Ցտեսություն ենք ասում, շնորհակալություն հայտնում ջերմ ընդունելության համար ու դուրս գալիս։ Նունեն դեռ մի կես ժամ ունի մինչև խմբակը, մենք էլ՝ մինչև մյուս ուսուցիչ-առաջնորդները կհասնեն Տանձավեր, որպեսզի էնտեղից իրենց վերցնենք և միասին հետ ուղևորվենք Երևան։ Որոշում ենք սրճել Նունեի տանը։ Ճանապարհին խոսում ենք գյուղի, դրա ներուժի ու զարգացման հնարավորությունների մասին։ Հայաստանի ամենահայտնի զբոսաշրջային կետում, կարևոր ճանապարհային հանգույցի մոտ անհնար է, որ «գյուղում ոչինչ չլինի»։ Ամեն հնարավորություն կարելի է ստեղծել, բառացիորեն ամեն ինչ։ 

Ողջունում ենք գյուղացիներին ու մտնում ներս։ Նունեն ապրում է համագյուղացիների հարևանությամբ՝ մի բակի մեջ, ինչպես ընդունված է ասել։ Սուրճի շուրջ զրույցը էլի երեխեքի ու իրենց համար ստեղծվող հնարավորությունների մասին է, այս անգամ՝ թատերական խմբակի։ Նունեն Սլավոնական համալսարանի հետ պայմանավորվածություն ունի փորձի փոխանակման համար, ներկայումս քննարկում են ձևաչափն ու հնարավորությունները։ Երեխեքը շատ ոգևորված են այդ մտքից, հատկապես ողջ գյուղի համար տարեվերջյան իրենց առաջին «բեմելուց» հետո։ Չենք կարողանում շրջանցել նաև երկրում ստեղծված իրավիճակը, մասնավորապես՝ շրջափակումը։ Մեկ էլ Նունեն հիշում է՝

-Մի աշակերտ ունեմ, վերջերս խնդրում է իրեն ազգանունով չդիմել, ազգանունը Լաչինյան է։

Հետ ենք քայլում դեպի դպրոց, Նունեին հրաժեշտ տալիս, մենք էլ շարժվում Տանձավեր։ Ճանապարհին Վահեի հետ խոսում ենք Սյունիքի շրջափակված գյուղերից՝ Շուռնուխից, Որոտանից, Բարձրավանից։ Փորձում ենք հասկանալ` ինչպես է իրականացվում այդ գյուղերից մուտքն ու ելքը։ Դեռ կհասկանանք … 

ՏԱՆՁԱՎԵՐ-ՇՈՒՌՆՈՒԽ-ՈՐՈՏԱՆ

Երևի մի օր կհասկանանք, թե ինչու ենք մենք մեր հայրենիքում մաս-մաս շրջափակված։ Վերջերս հաճախ եմ հիշում Սյունիքի գյուղերի մասին, որոնցում կյանքը մեղմ ասած խաթարվեց Գորիս-Կապան ճանապարհահատվածի փակվելուց հետո։ Դարձավ շրջափակում, հետո կամաց-կամաց սկսեցինք անտառային կածանները ասֆալտապատել…

Ճանապարհը, որ Տաթևից տանում է Տանձավեր, պատերազմից հետո է կառուցվել։ Մինչ էդ էս շրջանի գյուղերը իրար ու մարզկենտրոնին կապող նորմալ ճանապարհ չկար։ Դե սա էլ «նորմալ» չի հասցնում մնալ Իրանից եկող բեռնատարների տակ։ Գորիս-Կապան ճանապարհատվածի արգելափակումից հետո Իրան-Հայաստան միջպետական ճանապարհն է, ասֆալտը տարվա մեջ գոնե երկու անգամ թարմացվում է։ Ճանապարհի կողքերին շարված են Սյունիքի հնագույն գյուղերն ու վայրի բնությունը։ Առաջին տպավորությամբ ուրախանում ես, որ ճանապարհը կառուցվել է, հետո հիշում ես, որ պատերազմից հետո միայն, և որ էլ ավելի ցավոտ է՝ նախկին միջպետական ճանապարհի մի հատվածի «ադրբեջանական» դառնալուց հետո։

Բնությունը չի թողնում երկար մտածել, միանգամից կլանում է։ Հասնում ենք Տանձավեր։ Զանգում եմ, որ ճշտեմ, որտեղից ենք վերցնելու մեր ուսուցիչներին։

-Մենք արդեն հասել ենք գյուղապետարանի մոտ, էստեղից ո՞նց ենք գալիս։

-Այ էդպես ուղիղ առաջացեք, մինչև կտեսնեք Շուռնուխ ցուցանակը, էդտեղից ձախ արեք, առաջացեք, կտեսնեք մեզ։

«Շուռնուխ ցուցանակը»…ընկերներիցս դեռ շաբաթներ առաջ փորձել էի ճշտել, թե ինչ ճանապարհով է հնարավոր հիմա հասնել Շուռնուխ, Որոտան, այդ շարքի գյուղերը.  փաստորեն եկել կանգնել ենք ճանապարհի գլխին։ Շրջվում եմ Վահեին, արդեն հասկանում է մտքիս ինչ կա, չենք խոսում այդ մասին։ Հասանք մերոնց։

-Համեցեք, համեցեք,- ներս են հրավիրում տանտերերը։ Պարզվում է՝ մեր աշակերտներից մեկի տատիկ-պապիկի տուն ենք եկել, որ հարազատի պես սիրում ու ընդունում են մեր ուսուցիչներին։ Միանգամից բռնվում ենք զրույցի, երեխուց եմ հարցնում։

-Ինքը ուզեց Տանձավերից տեղափոխվել Ծավ, որովհետև գյուղի դպրոցում 7-8 աշակերտ ա սովորում, գյուղը վերջին շրջանում սկսել ա դատարկվել, ջահելներ չկան, շարժ չկա, դե մենք էլ համաձայնեցինք, երեխայա, էնտեղ իրան ավելի լավա զգում, երեխեքը շատ են, սկսել ա լավ սովորել, սիրով գնալ դպրոց, -զրուցում ենք տիկին Քնարիկի հետ։ 

-Դե բերեք հաց դրեք, երեխեքը ճամփից են եկել, հաստատ սոված են, տանտիրոջ պահանջատեր ու հյուրընկալ ձայնով տանեցիներին դիմեց ձյաձ Ապոն (Հակոբը, ում հարազատները Ապո են դիմում)։

-Վայ չէ, խնդրում ենք նեղություն մի քաշեք, մենք ճանապարհին հասցրել ենք սնվել։

-Կապ չունի, հո մեր տնից առանց հյուրասիրվել դուրս չե՞ք գա, բա գյուղացու տունը տենց հյուր կընդունի՞։ Չեղա’վ։

Նապաստակի մսով տնական ճաշ ու տնական «սալ»։ Մենք, որ իսկապես հասցրել էինք լավ էլ սովածանալ, հեշտորեն ընկրկեցինք էս գյուղական պարզ ու անմիջական սեղանի առաջ։ Ձյաձ Ապոն լցնում է հացի շուրջ ավանդական մեկ բաժակ օղին ու խմում խաղաղության ու երիտասարդների կենացը։ Սյունիքում խաղաղության կենացը պարզ ցանկություն է, ոչ թե զուտ հյուրասիրության սեղանի «ընթացակարգ»։ 

-Երեխեք ջան, այ տենց, շրջեք մեր գյուղերում, մի բան բստրեք, զարգացրեք, ափսոս ա, հո չի դատարկվելու։ Թուրքը սրանից էէէ՜ քանի տարի առաջ էս կողմերին մոտ էլ չէր եկել, հիմա այ էն սարի տակին ա հասել։ Հենա էս մեր ջահելները որ գյուղում էին, էլի աշխուժություն կար։ Էս ճանապարհն էլ որ սարքեցին, գյուղը լրիվ փչացրին, հանգիստ չունենք, մեր դռնից մի քայլ ա որ վախենալով ենք դնում, մեքենաները էդքան շատ, աղմուկը, գյուղի բնությունը լրիվ փչացավ։ 

- Իսկ ճանապարհը բացելը գյուղերում դրական շարժ չառաջացրե՞ց, ամեն դեպքում ճանապարհը շատ բան ա փոխում։

-Տո չէ հա։ Էն ժամանակ գյուղում մի մենքենա էր գնում, գիտեինք ումն ա, հիմա ոչ հանգիստ ունենք, ոչ դադար։ 

Ակնհայտ է՝ իրենց գյուղի նախկին խաղաղությունն են ուզում՝ և’ ճանապարհի, և’ հարակից սարերի շուրջ։ Գյուղը անասելի սիրուն բնություն ունի, ասֆալտապատ ճամփով «ընդհատված», որը հենց գյուղի մեջտեղով է անցնում։ Գյուղացիները փորձել են պայքարել, որ ճանապարհը գյուղը շրջանցի, միջով չանցնի, բայց ապարդյուն։

-Դե կերեք լավ, խոսքով մի ընկեք, սաղ տնական է, տոլմայից էլ կփորձեք։

-Սալը շատ համով էր, ես որ մեծ սիրահար չեմ, բայց պիտի խոստովանեմ,-դիմում եմ տիկին Քնարիկին։

-Անուշ արեք։

Տանտերերը, որ անծանոթ հյուրերի առաջ տան ամբողջ բարիքներն էին փռել, թույլ չտվեցին նաև առանց սուրճ ու քաղցրավենիք դուրս գալ։ Մինչ մենք սրճում էինք, տեսնեմ տիկին Քնարիկը մի տոպրակ է փաթաթել։ Դուրս գալիս մեկնում է ինձ՝

-Ան բալես, հավանել էիր, տար անուշ կանես, մեզ էնքան ունենք։

-Վայ չէ խնդրում եմ, ինձ անհարմար եմ զգում, ես էլի կգամ ձեր տուն, ձեր տանն էլ կուտեմ։

-Հա բա ոնց, մեր երեխեքն եք էլի, երբ ուզեք, մեր դռները բաց են, եկեք, կերեք, մնացեք մեր մոտ,- ասում է, միևնույն ժամանակ ձեռքիս մեջ դնելով բավական ծանր տոպրակը։ Հասկանում եմ՝ անիմաստ է ընդդիմանալ։

-Անչափ շնորհակալ ենք հյուրընկալության համար, ձեզ ամենայն բարիք, լավ մնացեք, մենք էլ անցնելիս լինենք, ձեզ անպայման կբարևենք։ Շեն ու խաղաղ մնաք,- վերցնում ենք բարիքներն ու դուրս գալիս։ 

-Էդ ներքևից խնձոր էլ վերցրեք ճամփի համար,-մեր հետևից բղավում է տիկին Քնարիկը։

Էս մեր գյուղերի պարզությունից ու մաքրությունից մարդ մի տեսակ լցվում է։ 

Վերադառնում եմ առավոտից մեջս «եփվող» մտքերիս։ 

-Էստեղից հեռու է՞ Շուռնուխը, կարո՞ղ ենք գնալ էնտեղ, գալի՞ս եք։ Հետո էնտեղից դուրս գալու տարբերակ կա՞ դեպի գլխավոր ճանապարհ։

Արագ ճշտումներ ենք անում։ Պարզվում է` էնտեղից ինչ-որ նոր ճանապարհ են բացել, որ Որոտանը կապում է Խոտ գյուղին, Խոտն էլ դե ճանապարհի վրա է։ Շուռնուխից էլ դեպի Որոտան դեռ նախկին ճանապարհով հնարավոր է այդ հատվածն անցնել, «հայկական է մնացել»։ Չնայած վստահ չենք, որ նոր ճանապարհը հուսալի բան է, բայց միաձայն որոշում ենք գնալ։

Ճանապարհին Սյունիքի մեր ուսուցիչները պատմում են Շուռնուխում դասավանդող մի ակտիվ ուսուցչուհու մասին, որ էս ամենից հետո էլ մնացել է գյուղում,  երեխեքի համար տարբեր ծրագրեր է անում՝ փորձելով մեղմել գյուղի խիստ անբարենպաստ իրադրությունը։ Ուրախանում ենք. գուցե տեղում լինի, ծանոթանանք։ 

Դեպի Շուռնուխ ճանապարհը «գրունտային» ճանապարհ է, բայց բավական հարթեցված, որ Տանձավերից անտառների միջով տանում է դեպի գյուղ։ Ճանապարհին մի քանի անգամ կանգնում ենք՝ ամեն անգամ մտքով, որ այ սա արդեն ամենասիրուն տեսարանն է, հետո երկու շրջադարձ էնկողմ բացվող տեսարանը գերազացում է նախորդին։ Շունչդ պետք է պահես, որ լսես ու զգաս բնությունը, Խուստուփը էս դիտանկյունից անասելի շքեղ է։ Հասնում ենք ճամփաբաժանի, որտեղից հասկանալի չէ` մենք դեպի որ ուղղությամբ պիտի գնանք։ Արդեն իրիկնամուտ է, ճանապարհից շեղվելն էլ՝ վատագույն հեռանկարը։ Փորձում ենք GPS-ի օգնությանը դիմել, մեկ էլ Վահեն՝

-էստեղ ճանապարհը պրծավ, էլ ճանապարհ չկա։

Ծիծաղում ենք, բայց քարտեզով իրոք ավարտվել է ճանապարհը, չնայած մեր դիմաց դեռ մի նեղ կածան կա դեպի վար, իսկ աջ՝ կարծես դուրս ենք գալիս դեպի Դավիթ Բեկ գյուղ՝ անցնելով շրջափակման մեկ այլ օղակ։ Իջնում ենք կածանով։ Թվում է՝ իրոք ճանապարհը ոչ մի տեղ չի տանում, մինչև էն վերջին պահը, երբ «Շուռնուխ» ցուցանակն ենք տեսնում։

Կանգնում ենք։ Գյուղը մռայլ է, թվում է դժգոհ ու տխուր։ Կանգնել ենք մեքենայով ու չենք հասկանում՝ գյուղը որտեղ է սկսվում ու ավարտվում, դեպի որ ուղղությամբ կարող ենք գնալ։ Գյուղը կարծես և կա, և չկա։ Մի սխալ փորձից հետո փոխում ենք ուղղությունը։ Կիսաքանդության մեջ մեկ էլ դիմացներս բացվում են նոր կառուցվող մեծ առանձնատներ, որոնք ենթադրաբար ադրբեջանական կողմում մնացած տների «փոխհատուցումն են»։ Ընդհանուր պատկերի մեջ ոչ մի կերպ չի տեղավորվում ու ձուլվում։ Առհասարակ դժվար է պատկերացնել կյանքը հիմա էստեղ։ Մի 4-5 տղամարդ է գյուղում պատահում, կարծես շինարարության վրա աշխատողներն են։ Փորձում ենք հասկանալ՝ ինչպես ենք դուրս գալիս դեպի մայրուղի։ Զինվորներ են պատահում, հարցնում ենք։ Գտնում ենք մշակույթի տունը, որը փակ է, ու ցավոք, մեր փնտրած ուսուցիչուհին այդ պահին գյուղում չէ։ Մի բլրի վրա մշակույթի տան շենքն է, մի պարան լվացք ու մի խաչ։ Դիմացը գյուղացի է պատահում, մոտենում ենք՝

-Բարև Ձեզ, ներեցեք, էստեղից ո՞նց կարող ենք դուրս գալ Որոտան, հետո Խոտ։ Ճանապարհ կա չէ։՞

-Հա հա, բայց «պատառ տուգի ա»,- հնչեցին ճակատագրական բառերը, որ դեռ երկար ենք հիշելու։ Պատառ տուգի, այսինքն մի քիչ ձիգ, դժվար ճամփա։ 

Գյուղից դուրս ենք գալիս։ Ճնշված եմ, չկարողացա հասկանալ, գյուղը կա, թե չկա, գյուղում կյանք կա, թե ոչ։ Հետ շրջվեցի, վերջին տեսարանը խաչն էր ու լվացքը։ Երևի կա։ Կլինի։ Վիրավոր, կիսատ, քանդված, բայց եթե լվացք կա, ուրեմն կյանք կա։ 

Դուրս եկանք դեպի Գորիս-Կապան հիմնական մայրուղի (հա’, էն մասնատվածը)։ Էս հատվածը բաց է, երթևեկելի։ Շուռնուխ-Որոտան հատվածը։ Որոտանից էնկողմ ադրբեջանական անցակետ է, սկսվում է ճանապարհի «ադրբեջանական հատվածը»։ Շուռնուխից էնկողմ՝ գյուղի կեսը ներառյալ՝ էլի նույնը։ Չգիտեմ, տեսականորեն անցնել լինում է, թե ոչ։ Վերջին անգամ էս ճանապարհով անցել եմ առանց փակ անցակետերի՝ 2021 թվականի մայիսին։ Ճանապարհը դրանից հետո փակվեց։ Այդ ժամանակ այս հատվածներում մեծ ցուցապաստառ էր կախված «բարի գալուստ Ադրբեջան», ճանապարհին ադրբեջանցիներ կային կանգնած ռուս ու հայ սահմանապահների հետ, բայց անցակետեր չկային, չէին կանգնացնում։ Չնայած դրան՝ ադրբեջանական դրոշի ու պաստառի տակով անցնելը, մեղմ ասած, ամենահաճելի բանը չէր, այն էլ սեփական հայրենիքում, միջպետական ճանապարհին, մենակ։ Բայց էդ պահին վախ չի, որ զգացել եմ, մի ուրիշ բան, չբառվող բան։

Հիմա էս գյուղերը, ոչ միայն էս երկուսը, նաև Բարձրավանը ու հարակից էլի մի քանի գյուղ, կարելի է ասել, արդեն մոտ երկու տարի է շրջափակման մեջ են ապրում։ Մի փոքր Արցախ էլ էստեղ ունենք դեռ երկու տարի առաջվանից։ Որոտանն ու Շուռնուխը ձախից ու աջից փակված են, միայն անտառների նոր բացվող ու նոր սարքվող կածաններով են միանում Սյունիքի մյուս գյուղերին։ Կողք կողքի գյուղեր՝ իրարից կտրված, երկար շրջանցելով նոր կարողանում են իրար կապվել։ 

Ինչո՞ւ եմ միայն հիմա անցնում էս գյուղերով, ինչու՞ շրջափակումից հետո չեմ եղել, քանի՞ անգամ եմ հարցրել, հետաքրքրվել ինչպես են ապրում հայրենակիցներս այստեղ, ինչպես են իրենց տարրական կենսական կարիքները լուծում, հատկապես ձմռանը, երբ էս կածաններն էլ են փակվում։ Ինքս ինձ հարցնում եմ, ինքս իմ առաջ գլուխս կախում։ Քանի՞սս գիտենք էս գյուղերի տեղն ու էն իրականությունը, որոնցում էստեղի մարդիկ ապրում են, այո’, ապրում, որպեսզի մենք էլ մեր գյուղերում ու քաղաքներում ապրենք, ապրենք չշրջափակված։

Ճանապարհը էնքան խորդուբորդերով է, կարծես գնացք  նստած լինենք, չնայած երևի մի քանի կմ ճանապարհ ենք եկել, բայց էնքան երկար է թվացել։ Որոտան գյուղը մեծ է երևում, գյուղում շատ լույսեր կան վառ, ուրախանում ենք։ Գյուղը դուրս ես գալիս ու անմիջապես անցակետ է։ Չէ’, հայկական անցակետ, որը զգուշացնում է, որ ճանապարհը փակ է, էստեղ «ավարտվեց Հայաստանը», շարունակելիս մտնում ենք «Ադրբեջան», ճանապարհը որ դեռ երկար-երկար ձգվում էր անասելի սիրուն անտառների ու ձորերի միջով… մինչև Գորիս…

-Բարև ձեզ, ներեցեք կասե՞ք ոնց կարող ենք էստեղից գնալ Խոտ,- սահմանապահները զարմացած նայում են մեկ ինձ, որ մեքենայի ղեկին եմ, մեկ մեքենային, որ «վիլիս» չի այլ «ցածր սեդան», ու հնչեցնում ամենաանցանկալի նախադասությունը.

-Էս մեքենան էդ ճանապարհը չի անցնի։

-Ինչու՞։

-Դե սարի ճամփայա, գրունտ էլ չի սկի, պադյոմներ են սաղ, տակն էլ կխփի։

Երբ կանգնեցինք Խոտ տանող ճանապարհի սկզբին, բացարձակ խոստումնալից չէր, ավելին՝ հենց առաջին կտորը հստակ հուշում էր, որ չարժի առաջանալ։ Բայց այլընտրանքը հետ գնալն էր Շուռնուխ, հետո Տանձավեր, հետո Տաթև ու էդ ոլորաններով հետ։ Նորից սկսեցի մտածել. լավ բա Որոտանի, Շուռնուխի բնակիչներն ասենք առևտուր, բժշկի գնալու համար ի՞նչ են անում, նորից գլուխս կախեցի։

Ճանապարհով ամեն դեպքում առաջացանք, սահմանապահի բոլոր մարգարեությունները իրականացան, ինչպես հետո պարզվեց, բացառությամբ մի կետի, որ չնայած այդ ամենին, մեքենան ճանապարհն անցավ, այլ հարց է, թե դա մեքենայի «առողջությանը» ինչ արժեցավ։ Իրականում տեղ հասանք, որովհետև ճանապարհի կեսից հետ դառնալն ուղղակի հնարավոր չէր։ Ես, իհարկե, երկար ու դժվար ճանապարհներին բավականին փորձություններ եմ անցել  տարվա ամենաբարդ ու անբարենպաստ եղանակներին, բայց էս մեկը իմ «ռեպերտուարում» չէր եղել։ Ուստի որոշ ցուցումներ ամեն դեպքում ստանում էի՝

-Տաթև, ստեղ դիր երկրորդ, ու գազ տուր, հանկարծ տոռմուզ չտաս, թե չէ չի բարձրանա,- էս կախարդական հնարով ու նախադասությամբ բարձրացանք ճանապարհի բոլոր խորդուբորդ «սարերը»։ Հասանք ճանապարհի երևի ամենաբարդ կետին։ Մեկ էլ էդ գիշերվա մթության ու անտառի լռության մեջ Վահեն՝

-Ա դե ասում էր «պատառ տուգի ճամփայա լի»։ 

Ծիծաղը պայթեց մեքենայի մեջ։ Սարը բարձրանալիս մի պապի տեսանք շան հետ, որը հեռվից գայլի տեղ էր իրեն դրել։ Երկու կողմս էլ, զարմացած այդ ժամին այդտեղ իրար պատահելուց, ողջունեցինք ու բարին մաղթեցինք։ Խոտի լույսերը երևացին։ Տները համաչափ սարքված, թեք տանիքներով, մեծ գյուղ է։ Անհավանական է, դուրս եկանք լաբիրինթից, որում մենք առաջին, գուցե վերջին անգամ էինք հայտնվել, իսկ որոտանցիները…

Մի տեսակ տարօրինակ ու անհետաքրքիր էր դարձել հարթ ասֆալտի վրա քշելը։ Հիշեցի ուսուցչուհուն, որ փորձում է Շուռնուխում ապրող երեխեքի կյանքին մի քիչ գույներ հաղորդել, դրանք ախր էնքան պակասում էին գյուղում, շատ։ Իմացա, մեր ծրագրին է դիմել։ Շուռնուխում կյանք կա, լինելու է, անպայման լինելու է։

Կեսգիշերից երկու ժամ անց հասանք Երևան։ Տպավորությունները շատ են. չնայած օրվա հոգնածությանը և հոգեբանական բեռին` քնել չի լինում։  Փորփրում եմ լուրերը, տեսնեմ Արցախի մասին ինչ նորություն կա։ Նույնը։ Հետո հասկանում եմ՝ իրականում բոլորս շրջափակված ենք. մի մասս մեր կույր հարմարավետության մեջ, մի մասս մեր տանը, մի մասս մեր տան սահմանագծից այս ու այնկողմ։ Իսկ շրջափակման մեջ, մենք ոչ թե պետք է հեռանանք իրարից, այլ մոտենանք իրար, որ քանդենք շրջափակումը, մոտենանք իրար, շատ մոտենանք:

Շարունակելի…

TATEV

It was our second attempt to reach Tatev, but our first try had ended in disappointment. The road was completely impassable due to thick fog and icy conditions. Both the road to Tatev and the route from Tatev to Kapan had been closed off. However, the weather forecast promised a sunny day, so we decided to give it another shot. And so, we embarked on our journey. 

Long trips with my companion Vahe were nothing out of the ordinary, whether it was summer or winter. We had worked together in Artsakh before, and our most recent adventure had taken us from the Sarsang Reservoir to Gandzasar and finally to Yerevan in August 2020. It had been a joyful month. 

Now we were heading towards Syunik. I was visiting a community, while Vahe was going there for a study as the head of deployment. Although we had frequently visited the Tatev Monastery or passed by the adjacent road, it was our first time visiting Tatev village. I couldn't help but think how wonderful it would be if we could stop by the villages more often, say hello to the residents, engage in conversations about village life, and get to know the people. Nowadays, we live in a time where we barely know our next-door neighbors. People are just known by their Armenian names and surnames, and villages are merely names of places. 

Tatev village was a mere three-minute walk away from Tatev Monastery. As we reached the village entrance, the magnificent sight of Tatev Monastery unfolded before us, with the breathtaking Syunik mountain range serving as its backdrop. Despite the occasionally bone-chilling wind, the day was bright and sunny. 

We noticed a picture of Nzhdeh adorning the wall of the school, and in the yard stood a memorial stone bearing his name. In Syunik, it was hard to miss the presence of Nzhdeh. The school building itself was large and newly repaired. Next to it, construction work was underway for a preschool that would accommodate 12 children. Throughout the journey, Vahe and I had been discussing our collective mistakes. 

Inside the classroom, we engaged in conversations over cups of hot coffee—something that was a must. These discussions usually began with the prehistory of the village and flowed into the present day. This time was no exception. The teacher of military science, one of the village's long-time residents who had both grown up and studied in the same school, shared his insights. 

"At that time, the school had over 250 students. Now, there are only 50 left. The village is emptying out, and there's no one to blame. There's nothing left in the village. Do you see that building? It used to be a factory," he pointed out, gesturing towards a partially destroyed structure. "You know, potatoes were first planted in our village in all of Armenia, and then they spread to other places. Hayrik Khrimyan brought the seeds," he added, his eyes shining with nostalgia for the village's past and a tinge of sadness when discussing the present. "I'm here no matter what. This is my village, and I'll never leave it."

Such stories were commonplace, with a common beginning: Once upon a time, the villages were large, and so were the schools. But as time went on, the villages became smaller, while the capital city expanded. I recalled the conversation I had with Vahe on the road about our collective mistakes. 

"We haven't had water for three days; it's frozen. We can only get water from a couple of springs in the village, and we have to carry it," they had informed us. "Life in the village has become very difficult. The young ones don't stay; they have nothing to do here." 

Just then, the door to the teachers' office swung open, and a young teacher entered. It was Comrade Harutyunyan, the mathematics teacher, who commuted every day from Verishen. He shared a humorous account of how often the "perevals" (mountain passes) on the way to Tatev would be blocked, forcing teachers to either walk uphill or cram everyone into his all-terrain vehicle. We laughed at the story. 

As we discussed the outflow of young people from the village, Nune, an Instructional-Leader who had moved to the village last year, joined us in the teachers' room. I smiled and embraced her: a long-awaited reunion. Nune taught Russian language and, due to a former teacher's health issues, had taken up the responsibility of educating the children, resulting in a significant gap in their education. 

"Nune works tirelessly, and the children adore her. They've opened up and fallen into a routine of learning thanks to her efforts. I don't know what will happen if she ever leaves," said the young deputy director, who had also chosen not to leave the village. They recounted how thrilled the children had been when they visited Goris with Nune in December to perform "Angetik," a play they had staged for children displaced from Artsakh. The visit, organized by the Teacher-Leaders of the Syunik region, provided the children with an opportunity to interact, have fun, draw, and even solve puzzles at the Bakunts Museum during a game of "Fort Boyard." Despite the challenges of the journey, the children returned home filled with excitement and joy, having accomplished something meaningful. It underscored the importance of creating opportunities for children to visit one another, care for each other, and engage in creative and collaborative play, no matter how seemingly small those efforts might be. 

As we entered the classroom, the children were buzzing with excitement. It was the first meeting of their project study group, and they couldn't wait to share their progress with us on our next visit. After exchanging greetings with the children, we toured the school, visiting one classroom after another. Nune shared stories about each student's difficulties and successes with great detail and care. She had a profound understanding of each of them. The children had already gone home, but we took the opportunity to admire the displays in the classroom. Sadly, Nune mentioned that two students had recently moved to Kapan, resulting in the school's student population dwindling to less than 50. 

The school walls were adorned with scenes from all the Artsakh wars. The pictures grew progressively more vibrant, transitioning from black and white to color. The weight of those images could be felt by all of us. One unique feature in the school was a separate poster honoring the female heroes of the Artsakh wars - a sight not often seen in other schools. 

"It's interesting," Nune remarked. "When I first came to this school, it was a new environment for me. There were no such corners dedicated to the war heroes in my previous school." Prior to becoming an Instructional-Leader in Syunik, Nune had taught in the village of Lorut in the Lori region for two years.

It was an intriguing observation that struck me as I mentally recalled all the schools I had visited in Artsakh and Syunik. Each one had undoubtedly experienced the bitter realities of the Artsakh war. Reflecting on those memories, I couldn't help but feel a deep sense of empathy and sorrow. 

As our school tour came to an end, we found ourselves in a classroom dedicated to two graduating heroes, Harut and Levon. The room emanated a sense of solemnity and reverence. Inside, four boys and one girl were diligently studying the lessons they had missed that day, following the request of their class teacher. One was engrossed in reading about Cilician Armenia, another immersed in Gosh's parables, while the remaining three focused on multiplication tables. We exchanged greetings, acknowledging the resilience and determination in their eyes.

The portraits of Harut and Levon adorned the opposite wall, their smiles forever frozen in time. Their personal belongings—a collection of notebooks, diaries, and textbooks—rested in a corner, serving as a poignant reminder of their presence. Harut had been posthumously awarded the "Combat Cross" medal, and as I peered into his open notebook, my eyes fell on his last entry: "There are difficulties in life..." I couldn't bring myself to read any further. Turning my attention to Levon's textbook, I noticed the inscription of his name with a small "b" in front, signifying his untimely departure. In a drawer, a shirt bearing the words "last call" lay silently. A meticulously transcribed biography of Misak Metsarents, complete with birth and death dates, shared the same corner, alongside the haunting date of the ill-fated 44-day war. Overwhelmed with emotions, I turned away, ensuring the children remained unaware of my inner turmoil. A final glance revealed the fifth-grade students engrossed in their studies, under the watchful gaze of their departed friends. Life went on, even in the face of unimaginable loss. 

As we walked along the corridor, the most popular topic of conversation revolved around sharing "life hacks" for living without water. We bid farewell to the school, expressing our gratitude for the warm welcome, and embarked on our journey once more. Nune, with half an hour to spare before her next lesson, invited us to her house for coffee. Along the way, we discussed the village, its untapped potential, and the opportunities for development. Situated near a prominent tourist spot and an important road junction, it seemed inconceivable that "there is nothing in the village." The possibilities were endless; it was merely a matter of harnessing them. 

Entering Nune's home, we were greeted by the warmth of the villagers and the sense of community that prevailed. Nune resided in a shared yard, as was the tradition in the village. Over coffee, our conversation once again revolved around the children and the opportunities created for them, this time focusing on the theater group. Nune had forged an agreement with Slavic University to exchange experiences, and the format and possibilities were currently being discussed. The children were enthralled by the idea, especially after their first "stage" performance at the year-end celebration for the entire village. The conversation naturally shifted toward the prevailing situation in the country, particularly the blockade. Nune recounted an incident involving one of her students, who had recently requested not to be called by their last name, Lachinyan. 

After bidding farewell to Nune, we resumed our journey toward Tandzaver. En route, Vahe and I delved into a discussion about the besieged villages of Syunik-Shurnukh, Vorotan, and Bardzravan. We pondered over the logistics of entering and exiting these villages, knowing that we would need to delve deeper into the matter later. 

TANDZASHEN-SHURNUKH-VOROTAN

Perhaps one day, the reasons behind our partial encirclement in our homeland will become clear to us. This thought often occupies my mind as I reflect on the villages of Syunik. Life in these villages was severely disrupted after the closure of the Goris-Kapan road section. It turned into a blockade, forcing us to gradually pave the forest paths with asphalt. 

The road from Tatev to Tantsaver was built after the war. Until then, there was no proper road connecting the villages of this region to the regional center. However, this road suffered significant damage from the trucks coming from Iran. Since the Goris-Kapan road was blockaded and now serves as the Iran-Armenia interstate road, the asphalt is renewed at least twice a year. The ancient villages and untouched nature of Syunik lie on both sides of this road. At first glance, one might be glad that the road was built, but then the realization sets in that it only happened after the war and, more painfully, after a part of the former interstate road fell into Azerbaijani hands. 

Nature doesn't allow much time for deep contemplation; it absorbs you instantly. We arrive in Tanzhaver and make a call to find out where we should pick up our teachers. "We've already reached the village hall. How do we get to you from here?" "Just keep going straight until you see the Shurnukh sign. Turn left there and continue. You'll find us." 

"The Shurnukh sign"... weeks ago, I tried to figure out from my friends how to reach the villages of Shurnukh, Vorotan, and others. In fact, we're now in the middle of the road. I glance at Vahe, and he understands what's on my mind. We don't need to discuss it. We reach the teachers. 

"Welcome," the hosts greet us. It turns out we have come to the grandparents' house of one of our students, who love and regard our teachers as their own family. We engage in conversation right away, and I inquire about the child. 

"They wanted to move from Tandzaver to Tsav because there are only 7-8 students in the village school. The village population is shrinking, with no young people or vitality left. So, we agreed, thinking it would be better for them there. Tsav has many children, and the child is now studying better and attending school with enthusiasm," Mrs. Knarik shares.
"Please, set the table. The children have traveled a long way and must be hungry," the homeowner commands with both authority and hospitality.
"No, no, please don't worry. We managed to eat on the way."
"It doesn't matter. You can't leave our house without having something to eat. It's unacceptable for the hosts to welcome guests like that."

We enjoy a dinner featuring domestic rabbit meat and homemade "sal." We, who have truly worked up an appetite, find our places around this hospitable table without difficulty. Dzyadz Apo pours a traditional glass of vodka and toasts to peace and youth. In Syunik, a toast for peace is a simple wish, not just a perfunctory part of a dinner ritual.

"Dear children, explore our villages, find something, develop it. It's a shame for our village to be abandoned. The Turk didn't dare come near these parts a few years ago, and now they've reached the bottom of that mountain. There used to be some activity in the village where our youth lived. But even though they built this road, they completely ruined the village. We have no peace; we fear taking a step outside our doors. The influx of cars has destroyed the tranquility and nature of the village," says one of the village elders.

"And did the opening of the road bring any positive changes to the villages? Surely, the road must have made a difference," I ask, trying to understand. 

"Not at all. Back then, there was only one car in the village, and we knew who it belonged to. Now, it's all ambiguous," they respond. 

It's clear that they long for the peace they once had in the village, both on the road and in the surrounding mountains. The village possesses an indescribable natural beauty, "interrupted" by an asphalt road that cuts right through its heart. The villagers fought for a bypass road that would keep the village untouched, but their efforts were in vain. 

"Please, enjoy your meal. Everything is homemade, and you must try the dolma," insists our hospitable host. 

"The sal was delicious. I'm not usually a fan, but I have to admit its flavor," I remark to Mrs. Knarik. 

"Bon appétit!" 

The hosts have laid out their entire house before us, refusing to let us leave without coffee and sweets. While sipping our coffee, Mrs. Knarik hands me a wrapped bag, saying, "You seemed to really enjoy it. Take some with you; we have plenty." 

"Oh, no, please. I feel a bit uncomfortable. I'll come to your house again and enjoy it there." 

"Well, you're our children. Whenever you want, our doors are open. Come, eat, and stay with us," she warmly responds, placing the weighty bag in my hands. It's clear that resistance is futile. 

"Thank you very much for your hospitality. All the best to you, stay safe and well. We'll definitely visit you again when we pass by." With their blessings, we take our leave. 

"Take an apple from downstairs with you," Mrs. Knarik calls out as we depart. 

The simplicity and purity of these villages warm our hearts. 

Lost in my thoughts since the morning, I wonder, "Is Shurnukh far from here? Can we visit? Will you come along? And is there a way to reach the main road?" 

We quickly check the map. It turns out there's a new road connecting Shurnukh to the village of Vorotan. Vorotan, in turn, lies on the main road. Although we're unsure about the reliability of the new road, we unanimously decide to give it a try. 

During the journey, our teachers from Syunik share stories about an active educator in Shurnukh. Despite the challenging circumstances, this teacher remains in the village, organizing various programs for the children and striving to improve the dire situation. We find hope in their tales. Perhaps we'll have the opportunity to meet this remarkable teacher. 

The road to Shurnukh is rugged, but it winds through the forests and guides us to the village. Along the way, we make several stops, each time thinking that the view before us is the most enchanting, only to be surpassed by the next scene. The serenity and grandeur of Khustup Mountain leave us breathless. Eventually, we reach a crossroad, unsure of which path to take. With twilight upon us, deviating from the road is the last thing we desire. We turn to our GPS for guidance, and Vahe proclaims, "The road ends here." 

Amused, we laugh, realizing that according to the map, the road indeed terminates. However, a narrow passage lies ahead, descending in front of us. To the right, it seems we can reach the village of Davit Bek, albeit encountering some obstacles. We carefully descend with the help of a rope. At first, it appears as if the road leads nowhere, until we spot the sign pointing to "Shurnukh." 

We halt, taking in the gloomy and despondent atmosphere of the village. It's unclear where the village begins and ends, which direction we should proceed. The village seems to exist and not exist simultaneously. After one unsuccessful attempt, we change our course. Amidst the semi-desolation, we notice the construction of new large private houses, seemingly serving as "compensation" for the abandoned homes on the Azerbaijani side. It's a sight that doesn't fit into the overall picture. In general, it's difficult to envision life here now. A few men appear, likely construction workers. We try to figure out the way to reach the highway, asking if there are any soldiers present. We locate the closed House of Culture, but unfortunately, the teacher we seek is not in the village at the moment. On a hill stands the building of the House of Culture, a clothesline, and a cross. A villager emerges, and we approach them. 

"Hello, excuse us. How can we reach Vorotan and then Khot from here? Is there a way?" 

"Yes, yes, but it's a bit challenging. We heard the phrase 'patar tugi,' which means 'a little hard, difficult,'" they reply, words that will resonate within us forever. 

Leaving the village behind, I'm left with a sense of oppression. I couldn't discern whether the village truly exists or not, whether there's life within its boundaries. I turn back one last time, and the last scene imprinted in my mind is the cross and the laundry. Perhaps there is life here, wounded, broken, and destroyed, but as long as there is laundry, there is hope... 

In 2021, the road was closed. Back then, large posters welcoming visitors to Azerbaijan adorned these areas. Azerbaijani and Russian border guards stood by the road, but there were no checkpoints, no hindrances for travelers. Yet, passing under the Azerbaijani flag and banner, especially in our own homeland, on an interstate road, was far from pleasant. It wasn't fear that I felt at that moment; it was something indescribable. 

Now, these villages (not only Vorotan and Shurnukh but also Barzhavan and several neighboring villages) have endured a siege for nearly two years. We have a glimpse of Artsakh here. Vorotan and Shurnukh are cut off from both sides, connected to other Syunik villages solely through newly opened forest paths. Villages stand beside each other, isolated, and it takes a long detour to connect them. 

Why am I only passing through these villages now? Why haven't I come sooner, during the blockade? How do my compatriots live here? How do they fulfill their basic needs, especially during the harsh winter months when these villages are completely isolated? I ask myself, hanging my head in reflection. How many of us are aware of the location of these villages and the reality in which these people live - yes, they live - so that we can continue living in our own villages and cities, unencumbered by blockades? 

The road ahead feels like a train ride, even though we've only covered a few kilometers. It stretches endlessly, making the journey seem much longer. Vorotan appears before us, a large village illuminated by numerous lights. We feel a sense of relief. As we exit the village, we encounter a checkpoint. Not an Armenian checkpoint warning of road closure, but one that signifies "Armenia ends" and leads us into "Azerbaijan." The road winds through breathtaking forests and valleys until we reach Goris... 

"Excuse me, can you tell me the way to Khot from here?" I inquired with the border guards, who scrutinized me, the driver of a "Willys" jeep, and the other car, a low sedan. Their response is far from ideal. 

"This car won't make it on that road." 

"Why not?" 

"Well, the road is extremely rocky with narrow passages. Your car is likely to get damaged." 

When we initially approached the road leading to Khot, it didn't seem promising at all. Furthermore, the first segment clearly indicated it wasn't worth venturing on. However, the alternative was to turn back, returning to Shurnukh, Tandzaver, and then Tatev through winding roads. I pondered our options once again. What do the residents of Vorotan and Shurnukh do when they need medical care? I hang my head once more. 

Nevertheless, we decided to proceed. The border guard's predictions come true along the way, except for one aspect - the car manages to navigate the treacherous road. The real question remains: what kind of damage has the car sustained? Despite everything, we reach our destination, for turning back halfway is no longer an option. I've faced numerous tests on long and difficult roads, even during the harshest seasons, but this road was not part of my repertoire. Nonetheless, I received some guidance: 

"Tatev, switch to second gear and step on the gas. Don't brake suddenly; otherwise, we won't make it uphill." 

With this magic trick and phrase, we conquer the rugged mountains on the road. We reach the most challenging point, and in the darkness of the night, Vahe breaks the silence: 

"Well, remember when they said it's a ‘patar tugi champaya li’(local dialect)? " 

Laughter erupts within the car. While ascending the mountain, we spot an old man with a dog that resembles a wolf from a distance. Surprised by the unexpected encounter, we exchanged greetings and bid farewell. The lights of Khot come into view. It's a sizable village with well-built houses and sloping roofs. It's unbelievable; we've escaped the labyrinth, possibly visiting for the first and last time, and the people living in Vorotan... 

Driving on smooth asphalt now feels unfamiliar and uninteresting. I recall the teacher striving to bring some vibrancy to the lives of children in Shurnukh - a village lacking color, a lot of it. I discovered that she applied to our program. There is life in Shurnukh. It will be, it surely will be. 

Arriving in Yerevan past midnight, we are filled with countless impressions. Despite exhaustion and the emotional weight of the day, sleep eludes me. I search the news for updates on Artsakh. Nothing new. Then I realize that we are all surrounded - some in our blind comfort, others in their homes, and some beyond the boundary of our home. In this blockade, we must not drift apart; instead, we should draw closer, uniting to break the blockade, to become intimately connected.

To be continued…

2022 թվականի նոյեմբերին Առաջնորդության զարգացման ղեկավար Տաթև Կարապետյանը և շրջանավարտ-դեսպան Լիլիթ Պետրոսյանը մեկնեցին ճամփորդության՝ այցելելու Սյունիքի մարզի «Դասավանդի՛ր, Հայաստան» երեք դպրոցական համայնքներ: Երեք բլոգներից բաղկացած շարքում Տաթևը ներկայացնում է Սյունիքի սահմանամերձ համայնքների մարդկանց մտքերն ու զգացմունքները:

Նրանց շրջագայությունը տեղի է ունեցել սեպտեմբերի 13-14-ը Հայաստանի արևելյան սահմանի վրա Ադրբեջանի հարձակման հետևանքով տուժած համայնքներում։ Հայաստանի Գեղարքունիքի, Վայոց Ձորի և Սյունիքի մարզերի առնվազն 23 բնակավայր խոցվել է ադրբեջանական հրթիռակոծության հետևանքով։ Արդյունքում սպանվել է մոտ 200 հայ զինծառայող, իսկ 7600 խաղաղ բնակիչ՝ տեղահանվել։ Սրանք Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև ամենասարսափելի ռազմական գործողություններն էին 2020 թվականի Արցախյան 44-օրյա պատերազմից հետո։

Աղիտու գյուղը Տաթևի և Լիլիթի ճանապարհի առաջին կանգառն էր։

ԱՂԻՏՈՒ ԳՅՈՒՂԸ ՏԱԹԵՒԻ ԵՒ ԼԻԼԻԹԻ ԵՐԿԱՐ ՃԱՆԱՊԱՐՀԻ ԱՌԱՋԻՆ ԿԱՆԳԱՌՆ ԷՐ։

Երկար ճանապարհ ունենք։ Մի բաժակ սուրճը հաստատ չի խանգարի։ Կանգնում ենք։ Սուրճի շուրջ լռում ենք, ճանապարհին էլ հաճախ լռում էինք. էնքան բան կար խոսելու, որ լավ է լռեինք։ Հասել ենք Վայք, առաջին գյուղի ճանապարհը կարելի է ասել կիսել ենք։
-Ոնց հասկացա ուշանում ենք, զանգեմ զգուշացնեմ, - բարձրաձայն մտածում եմ ու կիսվում գործընկերուհուս հետ։
-Ռուբիկ ջան, ողջույն, ո՞նց ես։ Չես հավատա, բայց Վայքում խցանման մեջ ենք, կարծես մեքենա է շուռ եկել, աչքիս դեռ մի երկու ժամ կկանգնենք, ասեցի զգուշացնեմ։ Երեխեքը թող գնան, հաց ուտեն, գան, որ չսովածանան։
-Լավ Տաթև ջան, Զանգերն անցնեք, ասա։ Հանգիստ եկեք, էստեղ ենք։
«Էստեղ ենք», սիրտ ջերմացնող է լսել դա էս օրերին, երբ «էստեղ» էնքան էլ անվտանգ չէ, մեղմ ասած, ու շատերը «էստեղ չեն»։ Բայց կանք, մենք ենք, էստեղ ենք։ 

-Անհամբեր սպասում են, գիտեմ, - շրջվում եմ գործընկերուհուս՝ Լիլիթին, ում հետ առաջին անգամ ենք էսքան երկար ճանապարհ գնում։ Դեռ չի էլ հասցրել «փորձել ինձ» որպես վարորդ, ու միանգամից գնում ենք Կապան. համարձակ է, ինչ խոսք։ Ճանապարհը հետաքրքիր փորձություն է։
Թեքվում եմ Նորավանի ճանապարհով, մտքումս անընդհատ պտտվում է էն լուրը, որ գյուղում «հրադադարի ժամանակ» 32-ամյա քաղաքացիական անձ էր զոհվել։ Հետո հիշում եմ Ռուբիկի «էստեղ ենք»-ը։ Պատերազմի հետքերը տեղ-տեղ ճանապարհի ու դաշտերի դիմագիծը փոխել են։ Խցանման մեջ խստորեն հերթ պահելու տիպիկ հայկական վարքի «շնորհիվ» մենք դասերից հետո հասանք միայն, երեխեքն արդեն գնացել էին տուն։ Դպրոցի մոտ մեզ դիմավորեց Վազգենը։ Հետաքրքրված աչքերով մոտեցավ մեքենային ու միանգամից խոսակցության մեջ մտավ, էնքան տարվեցինք, մոռացանք Ռուբիկին զգուշացնել, որ հասել ենք Աղիտու։ Հոսպիտալի դիմաց ենք։ Հոսպիտալը դպրոցի դիմաց է։ Առաջ, երբ դպրոցն ավելի քանի 800 աշակերտ ուներ, հենց հոսպիտալի շենքն է եղել դպրոցի շենքը, հետո դպրոցը տեղափոխվել է դիմացի ավելի փոքր շինություն՝ ներկայումս 40-ից պակաս աշակերտներով, իսկ դպրոցի նախկին շենքը սկսել է ծառայել որպես զինվորական հոսպիտալ։ Միակն է էս տարածքում։

-Բա չծանոթացանք է Վազգեն, ես Տաթևն եմ։ Դու որտեղից ե՞ս, էստե՞ղ ես ծնվել (դեմքն ինձ անծանոթ է)։ 
-Ստե՞ղ, երանի չէր։ 
-Բա որտե՞ղից ես։
-Մեր գյուղից։
-Ձեր գյուղը ո՞րն ա։
-Ղարաբաղը:
-Ամբողջ Ղարաբա՞ղը,- ծիծաղում ենք։
-Երիցվանք, Քաշաթաղի շրջան։ 

Շունչս ծանրանում է, փորձում եմ թաքցնել։
-Բա ո՞նց ա, որ տեղափոխվել ես Աղիտու։ Ինչի՞ ես էստեղ եկել քո գյուղից։
-Ի, չգիտե՞ք որ կռիվ ա եղել։
-Բա հիմա ձեր գյուղը ուր ա՞։
-Թուրքերի ձեռքում ա։
-Բա ի՞նչ պիտի անենք։
-Ա դե կգնանք, կասենք մեր գյուղը կտան մեզ, ինչ էլ քանդել են, կսարքեն, դուրս կգան։
-Էդ ե՞րբ կլինի։
-Երանի չէր իմանայի։
-Ու՞մ հետ ես տեղափոխվել էստեղ։
-Պապաս, ըը- փորձում է թվարկել,- երկու ընտանիք ոփշմ։
-Էստե՞ղ եք մնալու, թե՞ տեղափոխվելու եք նորից։
-Չեմ իմանում։
-Ուզու՞մ ես էստեղ մնալ։
-Չէ։
-Բա ե՞րբ կգնաս քո գյուղ։
-Էդ էլ չեմ իմանում։
-Իսկ դու ի՞նչ կարող ես անել դրա համար։
-Դե չե՞մ մեծանալու,- ավազակաբար ժպտում է։

Խոսակցության ընթացքում Ռուբիկն ու երեխեքը աստիճանաբար հավաքվեցին մեր շուրջը։ Գյուղի հուշարձանի դիմաց ենք։ Երեխեքը իրար հերթ չտալով կիսալեգենդ պատմություններ են պատմում հուշարձանի մասին։ Քիչ բան է հայտնի, միայն, որ նվիրված է ինչ-որ հաղթանակի։
-Երեխեք, եթե դուք կառուցած լինեիք ո՞ր հաղթանակին կնվիրեիք։
-Արցախի։
-Մայիսյան։
-Նոր հաղթանակի,- հնչում են երեխեքի տարբերակները։ 

Հենց խոսում ենք վերջին օրերից, երեխեքի դեմքը խոժոռվում է։ 
-Հաջորդ անգամ չեմ թողնելու ինձ տանեն գյուղից,- Բողոքում է Տաթևը, ես չէ, մի ուրիշ Տաթև, խորը աչքերով, հասուն հայացքով, բայց ընդամենը 11 տարեկան։
-Էստեղ գյուղում ձեզ ապահով ե՞ք զգում։
-Հա, էս իմ տունն ա, ես իմ տան մեջ չեմ վախենում ոչ մի բանից,- վստահ ասում է Դավիթը։
-Երեխեք, բա ի՞նչ անենք, որ պատերազմ չլինի։
-Լավ սովորենք։
-Միասնական լինենք։
-Երկրին պիտանի մարդ դառնանք, կարենանք հարց լուծենք,- Վալերիի,  նելլիի ու Դավիթի խաղաղության բանաձևն է։
-Ի՞նչ ա պատերազմը։
-Մարդիկ զոհվում են, ոչ մի լավ բանի չի բերում,- Դավիթը կիսվում է։ Օլգան ուզում է պատասխանել, աչքերը լցվում են, լռում է։
-Երեխեք եկեք մեզ ձեր գյուղը ցույց տվեք։ Ի՞նչ հետաքրքիր բաներ կան գյուղում տեսնելու,-փորձում եմ փոխել ծանրացած մթնոլորտը։
-Պուշկեքը։
-Հյուրատունը։
-Քարանձավը։

Հնչում են տարբերակները։ Բոլորն ընդունում ենք։ Քայլում ենք գյուղում, որի տեսարժան վայրերի ցանկում դեպքերի բերումով ավելացել են «պուշկաները»։

Երեխեքն իրենց սիրելի գյուղի մասին խոսելիս մեկ-մեկ գյուղի թուրքական անվանումն են օգտագործում, հետո նայում Ռուբիկի դեմքին ու արագ ուղղում սխալը։
-Երեխեք, սիրու՞մ եք ձեր գյուղը։ Բոլորը միաբերան՝ հա։ -Իսկ ի՞նչ եք անում, ինչպե՞ս եք էդ սերը դրսևորում։
-Օրինակ աղբ չենք թափում, ընկեր Գևորգյանի հետ (նույն ինքը՝ Ռուբիկը) մեր հուշարձանի տարածքն ենք մաքրել։

Մի քիչ էլ առաջանում ենք, աղբ է թափված ճանապարհի մի անկյունում։ Շրջվում եմ երեխեքին՝
-Բա ասում էիք աղբ չենք թափում։
-Էդ զինվորներն են, իրենց կարելի ա։
Ճաշի թիթեղյա տարաներ են, հավանաբար իրոք զինվորներն են թողել։ Խոստանում են մաքրել։

Միացավ մեզ ամենապստիկը։
-Մարատ, բա որ մեծանաս ի՞նչ ես անելու գյուղում։
-Մինչև ես մեծանամ, մեր գյուղը չի լինի։

Պապանձվում եմ պատասխանից։ Միանգամից ուզում եմ հակադարձել, հիշում եմ Վազգենին Երիցվանքից, ում գյուղը հիմա «չկա»։ Հասկանում եմ՝  ինչու է Մարատը էդպես մտածում։ Դժվարանում եմ հակադարձել. վախենում եմ որևէ բան խոստանալ։ Հետո հիշում եմ, որ «էստեղ ենք»։ Գրկում եմ ձագին, ցածրաձայն ասում, որ «գյուղը անպայման լինելու է»։ Այնպես եմ ասում, որ միայն ես ու ինքը լսենք։ Հետո գյուղում հանդիպում ենք զինվորների, ու ես ավելի վստահ եմ ինձ զգում «խոստմանս» մեջ։

Արդեն մթնում է։ Հրաժեշտ ենք տալիս։
-Շուշուտ եկեք հա՞ մեզ մոտ։

Գրկում են երեխեքը, որ «էստեղ են», կան, որ մենք լինենք։

Շարունակելի…

In November 2022, Leadership Development Manager Tatev Karapetyan and Alumni-Ambassador Lilit Petrossian set out on a road trip to visit three Teach For Armenia school communities in the Syunik region of southern Armenia. In a series of three blogs, Tatev captures the thoughts and feelings of people in Syunik’s borderline communities.
Their trip took place in the aftermath of Azerbaijan’s attack on Armenia’s eastern border from September 13-14th. At least 23 localities in the Gegharkunik, Vayots Dzor, and Syunik regions of Armenia were hit by Azerbaijani missiles and shelling. As a result, nearly 200 Armenian service members were killed and 7,600 civilians displaced. These were the worst hostilities between Armenia and Azerbaijan since the 44-day Artsakh war in 2020.

Aghitu village was the first stop on Tatev and Lilit’s road trip.

AGHITU VILLAGE

The drive from Yerevan to Aghitu village in the Syunik region is about four hours. As a Leadership Development Manager, I support Teach For Armenia Teacher-Leaders in our southern region with coaching and site visits. This time, I was accompanied by Lilit. Both of our hearts were heavy in the aftermath of Azerbaijan’s attacks on Armenian border communities. As I turned onto the Noravan highway, we saw remnants of the recent shelling and our minds drifted to news of a 32-year old civilian killed in the hostilities. Along the way, Teach For Armenia Teacher-Leader Rubik Gevorgyan called to check on us. He is in the second year of our Teacher Leadership Program and teaches chemistry and military studies. “Take your time and drive safely. We are waiting for you here,” said Rubik. It was comforting to hear those words when here is no longer safe and many people are no longer here.

Aghitu Secondary School is situated in front of the village hospital. When the village had over 800 students, the large hospital building was actually a school. As the number of students shrunk to 40, the school was repurposed as a military hospital and a new, smaller building was designated as the village school.  When we arrived, we were greeted by Ruben and a group of students who were eager to give us a tour. They showed us the village’s victory memorial, guesthouse, and cave. They also took us to a part of the village that was damaged in September’s attack. Among the students was Vazgen, a displaced student from Yeritsvank village in Artsakh. His home village was seized by Azerbaijan in 2020. “My home no longer exists,” he said. 

Lilit, Ruben, and I engaged the students in conversation. We discussed the importance of caring for the environment and the prospect of regional peace. “How can we prevent another war?” I asked the group. “By being united, studying well, and becoming people who can solve problems,” they answered. Another student named Olga also wanted to share, but her eyes filled up with tears and she remained silent. 

During the September attack, many students and their families fled the village for safety. Rubik stayed behind. “I was afraid, but as long as I am fit for something here, how could I leave? I talk about these situations with my students all the time. If I left, I couldn’t face them. I consider Aghitu my homeland, too,” he said. 

Before saying goodbye to the group, I asked them about their vision for the future. “By the time I grow up, our village won’t exist,” answered 13-year-old Marat. His answer echoed Vazgen’s earlier comment about Artsakh. Despite the tremendous challenges we face, I drew on my reservoir of hope, hugged Marat, and said, "the village will definitely be here."