ԳՅՈՒՂԻՑ ԳՅՈՒՂ - ՄԱՍ 4 | FROM VILLAGE TO VILLAGE - PART 4
ՏԱԹԵՎ
Տաթև գնալու արդեն երկրորդ փորձն է։ Ցավոք սրտի, առաջինը հաջողությամբ չավարտվեց, քանի որ դեռ ընթացքից իմացանք, որ ճանապարհն անանցանելի է։ Պատճառը՝ տեղանքին ու տվյալ ճանապարհատվածին շատ բնորոշ մառախուղը, «ֆուռ»-ն ու մերկասառույցն է։ Փակվել էր դեպի Տաթև ու Տաթևից Կապան տանող ամբողջ ճանապարհը։
Եղանակի տեսությունն այս անգամ արևոտ օր էր կանխատեսել։ Որոշեցինք ևս մեկ անգամ փորձել։ Արդեն ճանապարհին ենք։ Վահեի հետ երկար ճանապարհները նորություն չեն. Լինի ամառ, թե ձմեռ, միասին Արցախում ենք աշխատել։ Վերջին համատեղ երկար ճանապարհորդությունը հենց Արցախում է եղել՝ Սարսանգի ջրամբար-Գանձասար-Երևան։ 2020 թվականի երջանիկ օգոստոսն էր։
Հիմա միասին ճանապարհ ենք ընկել Սյունիք, ես՝ համայնքային այցի, ինքը՝ ուսումնասիրության։ Բավականին հաճախ էինք Տաթևի վանք գնում կամ անցնում հարակից ճանապարհով, բայց դեպի Տաթև գյուղ առաջին այցն էր։ Մտածում եմ՝ ինչ լավ կլիներ, եթե գյուղերի կողքով անցնելիս հաճախ այցի գնայինք, ուղղակի բարևեինք, բնակիչների հետ զրուցեինք դեսից դենից, ծանոթանայինք գյուղի կյանքին և մարդկանց։ Թե չէ ապրում ենք ժամանակներում, երբ մեր կողքի հարևանին անգամ չենք ճանաչում. մարդիկ` զուտ հայկական անուն-ազգանուններ են, գյուղերը՝ տեղանուններ։
Տաթև գյուղը ոտքով ընդամենը երեք րոպեի ճանապարհ է Տաթևի վանքից, գյուղի մուտքի մոտ շրջվում ես՝ դիմացդ Տաթևի պատկերն է, «ետնանկարում»՝ խենթանալու չափ սիրուն Սյունաց լեռնաշղթան։ Շատ արևոտ օր է՝ չնայած երբեմն մինչև ոսկորներդ հասնող սառը քամուն։
Դպրոցի պատին Նժդեհի նկարն է, բակում՝ իր անվամբ հուշաքար։ Սյունիքում դժվար է Նժդեհին «չտեսնել»։ Դպրոցի շենքը մեծ է, նորոգ, կողքի մասնաշենքում նախակրթարանի շինարարական աշխատանքներ են՝ 12 երեխայի համար։ Ամբողջ ճանապարհին Վահեի հետ զրուցում էինք մեր հավաքական սխալներից…
Մի բաժակ տաք սուրճի շուրջ (պարտադիր պայման է) ուսուցչանոցի զրույցները սովորաբար գյուղի նախապատմությունից են գալիս մինչև մեր օրեր։ Այս անգամն էլ բացառություն չէր։ Ռազմագիտության ուսուցիչը գյուղի հնաբնակներից է, ծնվել մեծացել է գյուղում, սովորել այն դպրոցում, որտեղ հիմա դասավանդում է։
-Դպրոցը 250-ից ավել աշակերտներ ուներ էն ժամանակ։ Հիմա՝ 50։ Գյուղը դատարկվում է, ու մեղադրելու էլ չի մարդկանց։ Գյուղում բան չկա, տեսնու՞մ ես այն էն շենքը, ժամանակին գործարան էր,- նայում եմ կիսաքանդ շենքի ուղղությամբ։ -Գիտե՞ս չէ, Հայաստանում առաջին անգամ կարտոֆիլ մեր գյուղում են ցանել, հետո նոր տարածվել ա մյուս տեղերում։ Խրիմյան Հայրիկն ա սերմերը բերել,- գյուղի անցյալի մասին խոսելիս աչքերը փայլում են, ներկայի մասին խոսելիս մի տեսակ տխրություն է ծանրանում։- Ես էստեղ եմ, մեկ ա, էս իմ գյուղն ա, ստեղից տեղ չեմ գնալու։
Ինչքան շատ պատմություններ են սկսում գյուղերում այս նախաբանով, որ ինչ-որ ժամանակ, գյուղերը մեծ են եղել, դպրոցները՝ ևս։ Հետո գյուղերը փոքրացել են, մեծացել է միայն մայրաքաղաքը։ Նորից հիշեցի հավաքական սխալների մասին իմ ու Վահեի ճանապարհի զրույցը։
- Երեք օր է ջուր չունենք, սառել է։ Միայն գյուղամեջի մի երկու աղբյուրից է ջուր գալիս, կրում ենք,- պատմում են։
- Գյուղում կյանքը շատ է դժվարացել, ջահելները չեն մնում, անելու բան չունեն։
Էդ պահին ուսուցչանոցի դուռը բացվում է, և երիտասարդ մի ուսուցիչ մտնում է ներս։ Մաթեմատիկայի ուսուցիչ ընկեր Հարությունյանն է, երթևեկող ուսուցիչ է, ամեն օր գալիս է Վերիշենից։ Ծիծաղելով պատմում են, թե երթևեկող ուսուցիչներով ինչքան հաճախ են Տաթևի «պերեվալներին» մնում խցանված ու ամբողջ ճանապարհը ոտքով բարձրանում, կամ ամբողջ կազմով տեղավորվում իր ամենագնացի մեջ՝ նստարաններից մինչև թափք։ Ծիծաղում ենք։
Գյուղում երիտասարդների արտահոսքի խոսակցության ընթացքում, ուսուցչանոցի դուռը բացեց Նունեն, որ անցած տարի տեղափոխվել է գյուղ՝ որպես Դասավանդման առաջնորդ։
-Տեսե՞ք, հակառակ օրինակներն էլ են լինում,- ժպտում եմ ես ու գրկում Նունեին։
Երկար սպասված հանդիպում է. վերջապես Տաթևի ոլորաններն ու ձմեռը թույլ էին տվել հանդիպել։ Նունեն ռուսաց լեզու է դասավանդում։ Նախկին ուսուցչուհու առողջական խնդիրների հետևանքով երեխեքի ուսուցումը ընդհատումներով է եղել, ուստի բացթողումը մեծ է։
- Նունեն շատ է աշխատում, երեխեքը շատ են սիրում, կապվել են հետը, բացվել են, հունի մեջ են ընկել առարկայի շրջանակներում, չգիտեմ, որ գնա, ինչ կլինի,- կիսվում էր փոխտնօրենը, որ էլի երիտասարդ է ու գյուղում է մնացել։ Պատմում են, թե ինչքան են ոգևորվել երեխեքը, երբ դեկտեմբերին Նունեի հետ այց են արել Գորիս՝ Արցախից տեղահանված երեխաների համար իրենց իսկ բեմադրած «Անգետիկը» ներկայացումը խաղալու։ «Անգետիկը» Նունեի թատերական արտադասարանային խմբակում է «ստեղծվել»։ Այցը, որ կազմակերպել էին Սյունիքի մարզի Ուսուցիչ-առաջնորդները, հնարավորություն տվեց երեխեքին շփվելու, միասին ուրախանալու, նկարելու, նույնիսկ «Fort Boyard» խաղալու՝ հանելուկները լուծելու համար հասնելով մինչև Բակունցի թանգարան։ Չնայած ճանապարհի դժվարությանը, երեխեքը շատ ոգևորված ու տպավորված էին վերադարձել, «լավ բան» արած լինելու ուրախությամբ։ Ինչքան կարևոր է երեխեքի համար իրար այցելելու, իրար մասին հոգ տանելու, միասին ստեղծագործելու ու խաղալու հնարավորություններ ստեղծել, որքան էլ որ առաջին հայացքից դա կարող է փոքր բան թվալ։
Երբ մտանք դասասենյակ, երեխեքը ոգևորված «բզզում» էին. էսօր նախագծային ուսումնառության խմբակի առաջին հանդիպումն է լինելու, անհամբեր են։ Խոստանում են հաջորդ այցին արդեն պատմել իրենց նախագծի հաջողություններից։ Երեխեքին ողջունելուց հետո շրջում ենք դպրոցում, դասարաններով մեկ առ մեկ։ Նունեն այնքան մանրամասն ու նրբանկատորեն պատմում է ամեն աշակերտից, դժվարություններից ու հաջողություններից, բոլորի մասին մի յուրահատուկ բացահայտում ունի։ Պստիկները արդեն գնացել են տուն, կարողանում ենք դասասենյակում փակցված նկարներով «ծանոթանալ»։ Տխրությամբ նշում է, որ երկու աշակերտ տեղափոխվել են Կապան, դպրոցի աշակերտների թիվը 50-ից էլ է պակասել։
Դպրոցի պատերին անվերջ կարելի էր գտնել արցախյան բոլոր պատերազմներից «դրվագներ»։ Նկարները գնալով ավելի երիտասարդացած են, սև ու սպիտակից՝ գունավոր։ Պատկերը ծանրացնում է բոլորիս։ Մի բան, որ ամեն դպրոցում չես տեսնի՝ Արցախյան պատերազմների կին հերոսների մասին պատմող առանձին պաստառն է։
-Հետաքրքիր է, որ առաջին անգամ եկա դպրոց, ինձ համար սա նոր էր, նախորդ դպրոցում նման անկյուններ չկային,- պատմում է Նունեն, որ նախքան որպես Դասավանդման առաջնորդ Սյունիք մեկնելը երկու տարի դասավադել է Լոռու մարզի Լորուտ գյուղում։
Հետաքրքիր դիտարկում էր։ Մտովի փորձում եմ հիշել Արցախում ու Սյունիքում այցելածս բոլոր դպրոցները. այո, բոլորում արցախյան պատերազմը կա, ու կա «երիտասարդացած»։
Դպրոցում շրջայցի վերջին կանգառը դասասենյակ էր՝ անվանակոչված երկու անմահացած շրջանավարտ հերոսների անունով։ Մտնում ենք սենյակ, չորս տղաներ և մեկ աղջիկ նստած օրվա էն դասերն են սովորում, որոնք այդ օրվա համար չէին նախապատրաստել՝ դասղեկի պահանջով։ Մեկը Կիլիկյան Հայաստանի մասին է կարդում, մյուսը Գոշի առակները, երեքը՝ բազմապատկման աղյուսակ։ Բարևում, ծանոթանում ենք։
Դիմացի պատից ժպտում են Հարութն ու Լևոնը։ Անկյունում իրենց իրերն են՝ տետրեր, օրագրեր, դասամատյան։ Հարութը հետմահու պարգևատրվել է «Մարտական խաչ» շքանշանով։ Տետրի էջը բաց է, փորձում եմ կարդալ։ Վերջին գրառումը՝ «Կյանքում լինում են դժվարություններ…», չեմ կարողանում շարունակել։ Դասամատյանը բաց է, նայում եմ Լևոնի անվան դիմացի «բ»-ն։ Դարակում վերնաշապիկն է, վրան՝ «վերջին զանգ»։ Խնամքով արտագրված Միսաք Մեծարենցի կենսագրությունը՝ ծննդյան-մահվան տարեթվերով, ինչպես որ իր անկյունն է՝ ծննդյան ու չարաբաստիկ 44-օրյա պատերազմի տարեթվով… Շրջվում եմ, որ երեխեքը հուզմունքս չնկատեն, մեկ անգամ էլ նայում եմ ներս՝ 5-րդ դասարանի աշակերտները սովորում են իրենց ավագ ընկերների հայացքների տակ՝ Կիլիկյան Հայաստանի մասին։ Կյանքը շարունակվում է…
Միջանցքում ամենից տարածված թեման անջուր ապրելու հնարավոր «life hack»-երի շուրջ փորձի փոխանակումն էր։ Ցտեսություն ենք ասում, շնորհակալություն հայտնում ջերմ ընդունելության համար ու դուրս գալիս։ Նունեն դեռ մի կես ժամ ունի մինչև խմբակը, մենք էլ՝ մինչև մյուս ուսուցիչ-առաջնորդները կհասնեն Տանձավեր, որպեսզի էնտեղից իրենց վերցնենք և միասին հետ ուղևորվենք Երևան։ Որոշում ենք սրճել Նունեի տանը։ Ճանապարհին խոսում ենք գյուղի, դրա ներուժի ու զարգացման հնարավորությունների մասին։ Հայաստանի ամենահայտնի զբոսաշրջային կետում, կարևոր ճանապարհային հանգույցի մոտ անհնար է, որ «գյուղում ոչինչ չլինի»։ Ամեն հնարավորություն կարելի է ստեղծել, բառացիորեն ամեն ինչ։
Ողջունում ենք գյուղացիներին ու մտնում ներս։ Նունեն ապրում է համագյուղացիների հարևանությամբ՝ մի բակի մեջ, ինչպես ընդունված է ասել։ Սուրճի շուրջ զրույցը էլի երեխեքի ու իրենց համար ստեղծվող հնարավորությունների մասին է, այս անգամ՝ թատերական խմբակի։ Նունեն Սլավոնական համալսարանի հետ պայմանավորվածություն ունի փորձի փոխանակման համար, ներկայումս քննարկում են ձևաչափն ու հնարավորությունները։ Երեխեքը շատ ոգևորված են այդ մտքից, հատկապես ողջ գյուղի համար տարեվերջյան իրենց առաջին «բեմելուց» հետո։ Չենք կարողանում շրջանցել նաև երկրում ստեղծված իրավիճակը, մասնավորապես՝ շրջափակումը։ Մեկ էլ Նունեն հիշում է՝
-Մի աշակերտ ունեմ, վերջերս խնդրում է իրեն ազգանունով չդիմել, ազգանունը Լաչինյան է։
Հետ ենք քայլում դեպի դպրոց, Նունեին հրաժեշտ տալիս, մենք էլ շարժվում Տանձավեր։ Ճանապարհին Վահեի հետ խոսում ենք Սյունիքի շրջափակված գյուղերից՝ Շուռնուխից, Որոտանից, Բարձրավանից։ Փորձում ենք հասկանալ` ինչպես է իրականացվում այդ գյուղերից մուտքն ու ելքը։ Դեռ կհասկանանք …
ՏԱՆՁԱՎԵՐ-ՇՈՒՌՆՈՒԽ-ՈՐՈՏԱՆ
Երևի մի օր կհասկանանք, թե ինչու ենք մենք մեր հայրենիքում մաս-մաս շրջափակված։ Վերջերս հաճախ եմ հիշում Սյունիքի գյուղերի մասին, որոնցում կյանքը մեղմ ասած խաթարվեց Գորիս-Կապան ճանապարհահատվածի փակվելուց հետո։ Դարձավ շրջափակում, հետո կամաց-կամաց սկսեցինք անտառային կածանները ասֆալտապատել…
Ճանապարհը, որ Տաթևից տանում է Տանձավեր, պատերազմից հետո է կառուցվել։ Մինչ էդ էս շրջանի գյուղերը իրար ու մարզկենտրոնին կապող նորմալ ճանապարհ չկար։ Դե սա էլ «նորմալ» չի հասցնում մնալ Իրանից եկող բեռնատարների տակ։ Գորիս-Կապան ճանապարհատվածի արգելափակումից հետո Իրան-Հայաստան միջպետական ճանապարհն է, ասֆալտը տարվա մեջ գոնե երկու անգամ թարմացվում է։ Ճանապարհի կողքերին շարված են Սյունիքի հնագույն գյուղերն ու վայրի բնությունը։ Առաջին տպավորությամբ ուրախանում ես, որ ճանապարհը կառուցվել է, հետո հիշում ես, որ պատերազմից հետո միայն, և որ էլ ավելի ցավոտ է՝ նախկին միջպետական ճանապարհի մի հատվածի «ադրբեջանական» դառնալուց հետո։
Բնությունը չի թողնում երկար մտածել, միանգամից կլանում է։ Հասնում ենք Տանձավեր։ Զանգում եմ, որ ճշտեմ, որտեղից ենք վերցնելու մեր ուսուցիչներին։
-Մենք արդեն հասել ենք գյուղապետարանի մոտ, էստեղից ո՞նց ենք գալիս։
-Այ էդպես ուղիղ առաջացեք, մինչև կտեսնեք Շուռնուխ ցուցանակը, էդտեղից ձախ արեք, առաջացեք, կտեսնեք մեզ։
«Շուռնուխ ցուցանակը»…ընկերներիցս դեռ շաբաթներ առաջ փորձել էի ճշտել, թե ինչ ճանապարհով է հնարավոր հիմա հասնել Շուռնուխ, Որոտան, այդ շարքի գյուղերը. փաստորեն եկել կանգնել ենք ճանապարհի գլխին։ Շրջվում եմ Վահեին, արդեն հասկանում է մտքիս ինչ կա, չենք խոսում այդ մասին։ Հասանք մերոնց։
-Համեցեք, համեցեք,- ներս են հրավիրում տանտերերը։ Պարզվում է՝ մեր աշակերտներից մեկի տատիկ-պապիկի տուն ենք եկել, որ հարազատի պես սիրում ու ընդունում են մեր ուսուցիչներին։ Միանգամից բռնվում ենք զրույցի, երեխուց եմ հարցնում։
-Ինքը ուզեց Տանձավերից տեղափոխվել Ծավ, որովհետև գյուղի դպրոցում 7-8 աշակերտ ա սովորում, գյուղը վերջին շրջանում սկսել ա դատարկվել, ջահելներ չկան, շարժ չկա, դե մենք էլ համաձայնեցինք, երեխայա, էնտեղ իրան ավելի լավա զգում, երեխեքը շատ են, սկսել ա լավ սովորել, սիրով գնալ դպրոց, -զրուցում ենք տիկին Քնարիկի հետ։
-Դե բերեք հաց դրեք, երեխեքը ճամփից են եկել, հաստատ սոված են, տանտիրոջ պահանջատեր ու հյուրընկալ ձայնով տանեցիներին դիմեց ձյաձ Ապոն (Հակոբը, ում հարազատները Ապո են դիմում)։
-Վայ չէ, խնդրում ենք նեղություն մի քաշեք, մենք ճանապարհին հասցրել ենք սնվել։
-Կապ չունի, հո մեր տնից առանց հյուրասիրվել դուրս չե՞ք գա, բա գյուղացու տունը տենց հյուր կընդունի՞։ Չեղա’վ։
Նապաստակի մսով տնական ճաշ ու տնական «սալ»։ Մենք, որ իսկապես հասցրել էինք լավ էլ սովածանալ, հեշտորեն ընկրկեցինք էս գյուղական պարզ ու անմիջական սեղանի առաջ։ Ձյաձ Ապոն լցնում է հացի շուրջ ավանդական մեկ բաժակ օղին ու խմում խաղաղության ու երիտասարդների կենացը։ Սյունիքում խաղաղության կենացը պարզ ցանկություն է, ոչ թե զուտ հյուրասիրության սեղանի «ընթացակարգ»։
-Երեխեք ջան, այ տենց, շրջեք մեր գյուղերում, մի բան բստրեք, զարգացրեք, ափսոս ա, հո չի դատարկվելու։ Թուրքը սրանից էէէ՜ քանի տարի առաջ էս կողմերին մոտ էլ չէր եկել, հիմա այ էն սարի տակին ա հասել։ Հենա էս մեր ջահելները որ գյուղում էին, էլի աշխուժություն կար։ Էս ճանապարհն էլ որ սարքեցին, գյուղը լրիվ փչացրին, հանգիստ չունենք, մեր դռնից մի քայլ ա որ վախենալով ենք դնում, մեքենաները էդքան շատ, աղմուկը, գյուղի բնությունը լրիվ փչացավ։
- Իսկ ճանապարհը բացելը գյուղերում դրական շարժ չառաջացրե՞ց, ամեն դեպքում ճանապարհը շատ բան ա փոխում։
-Տո չէ հա։ Էն ժամանակ գյուղում մի մենքենա էր գնում, գիտեինք ումն ա, հիմա ոչ հանգիստ ունենք, ոչ դադար։
Ակնհայտ է՝ իրենց գյուղի նախկին խաղաղությունն են ուզում՝ և’ ճանապարհի, և’ հարակից սարերի շուրջ։ Գյուղը անասելի սիրուն բնություն ունի, ասֆալտապատ ճամփով «ընդհատված», որը հենց գյուղի մեջտեղով է անցնում։ Գյուղացիները փորձել են պայքարել, որ ճանապարհը գյուղը շրջանցի, միջով չանցնի, բայց ապարդյուն։
-Դե կերեք լավ, խոսքով մի ընկեք, սաղ տնական է, տոլմայից էլ կփորձեք։
-Սալը շատ համով էր, ես որ մեծ սիրահար չեմ, բայց պիտի խոստովանեմ,-դիմում եմ տիկին Քնարիկին։
-Անուշ արեք։
Տանտերերը, որ անծանոթ հյուրերի առաջ տան ամբողջ բարիքներն էին փռել, թույլ չտվեցին նաև առանց սուրճ ու քաղցրավենիք դուրս գալ։ Մինչ մենք սրճում էինք, տեսնեմ տիկին Քնարիկը մի տոպրակ է փաթաթել։ Դուրս գալիս մեկնում է ինձ՝
-Ան բալես, հավանել էիր, տար անուշ կանես, մեզ էնքան ունենք։
-Վայ չէ խնդրում եմ, ինձ անհարմար եմ զգում, ես էլի կգամ ձեր տուն, ձեր տանն էլ կուտեմ։
-Հա բա ոնց, մեր երեխեքն եք էլի, երբ ուզեք, մեր դռները բաց են, եկեք, կերեք, մնացեք մեր մոտ,- ասում է, միևնույն ժամանակ ձեռքիս մեջ դնելով բավական ծանր տոպրակը։ Հասկանում եմ՝ անիմաստ է ընդդիմանալ։
-Անչափ շնորհակալ ենք հյուրընկալության համար, ձեզ ամենայն բարիք, լավ մնացեք, մենք էլ անցնելիս լինենք, ձեզ անպայման կբարևենք։ Շեն ու խաղաղ մնաք,- վերցնում ենք բարիքներն ու դուրս գալիս։
-Էդ ներքևից խնձոր էլ վերցրեք ճամփի համար,-մեր հետևից բղավում է տիկին Քնարիկը։
Էս մեր գյուղերի պարզությունից ու մաքրությունից մարդ մի տեսակ լցվում է։
Վերադառնում եմ առավոտից մեջս «եփվող» մտքերիս։
-Էստեղից հեռու է՞ Շուռնուխը, կարո՞ղ ենք գնալ էնտեղ, գալի՞ս եք։ Հետո էնտեղից դուրս գալու տարբերակ կա՞ դեպի գլխավոր ճանապարհ։
Արագ ճշտումներ ենք անում։ Պարզվում է` էնտեղից ինչ-որ նոր ճանապարհ են բացել, որ Որոտանը կապում է Խոտ գյուղին, Խոտն էլ դե ճանապարհի վրա է։ Շուռնուխից էլ դեպի Որոտան դեռ նախկին ճանապարհով հնարավոր է այդ հատվածն անցնել, «հայկական է մնացել»։ Չնայած վստահ չենք, որ նոր ճանապարհը հուսալի բան է, բայց միաձայն որոշում ենք գնալ։
Ճանապարհին Սյունիքի մեր ուսուցիչները պատմում են Շուռնուխում դասավանդող մի ակտիվ ուսուցչուհու մասին, որ էս ամենից հետո էլ մնացել է գյուղում, երեխեքի համար տարբեր ծրագրեր է անում՝ փորձելով մեղմել գյուղի խիստ անբարենպաստ իրադրությունը։ Ուրախանում ենք. գուցե տեղում լինի, ծանոթանանք։
Դեպի Շուռնուխ ճանապարհը «գրունտային» ճանապարհ է, բայց բավական հարթեցված, որ Տանձավերից անտառների միջով տանում է դեպի գյուղ։ Ճանապարհին մի քանի անգամ կանգնում ենք՝ ամեն անգամ մտքով, որ այ սա արդեն ամենասիրուն տեսարանն է, հետո երկու շրջադարձ էնկողմ բացվող տեսարանը գերազացում է նախորդին։ Շունչդ պետք է պահես, որ լսես ու զգաս բնությունը, Խուստուփը էս դիտանկյունից անասելի շքեղ է։ Հասնում ենք ճամփաբաժանի, որտեղից հասկանալի չէ` մենք դեպի որ ուղղությամբ պիտի գնանք։ Արդեն իրիկնամուտ է, ճանապարհից շեղվելն էլ՝ վատագույն հեռանկարը։ Փորձում ենք GPS-ի օգնությանը դիմել, մեկ էլ Վահեն՝
-էստեղ ճանապարհը պրծավ, էլ ճանապարհ չկա։
Ծիծաղում ենք, բայց քարտեզով իրոք ավարտվել է ճանապարհը, չնայած մեր դիմաց դեռ մի նեղ կածան կա դեպի վար, իսկ աջ՝ կարծես դուրս ենք գալիս դեպի Դավիթ Բեկ գյուղ՝ անցնելով շրջափակման մեկ այլ օղակ։ Իջնում ենք կածանով։ Թվում է՝ իրոք ճանապարհը ոչ մի տեղ չի տանում, մինչև էն վերջին պահը, երբ «Շուռնուխ» ցուցանակն ենք տեսնում։
Կանգնում ենք։ Գյուղը մռայլ է, թվում է դժգոհ ու տխուր։ Կանգնել ենք մեքենայով ու չենք հասկանում՝ գյուղը որտեղ է սկսվում ու ավարտվում, դեպի որ ուղղությամբ կարող ենք գնալ։ Գյուղը կարծես և կա, և չկա։ Մի սխալ փորձից հետո փոխում ենք ուղղությունը։ Կիսաքանդության մեջ մեկ էլ դիմացներս բացվում են նոր կառուցվող մեծ առանձնատներ, որոնք ենթադրաբար ադրբեջանական կողմում մնացած տների «փոխհատուցումն են»։ Ընդհանուր պատկերի մեջ ոչ մի կերպ չի տեղավորվում ու ձուլվում։ Առհասարակ դժվար է պատկերացնել կյանքը հիմա էստեղ։ Մի 4-5 տղամարդ է գյուղում պատահում, կարծես շինարարության վրա աշխատողներն են։ Փորձում ենք հասկանալ՝ ինչպես ենք դուրս գալիս դեպի մայրուղի։ Զինվորներ են պատահում, հարցնում ենք։ Գտնում ենք մշակույթի տունը, որը փակ է, ու ցավոք, մեր փնտրած ուսուցիչուհին այդ պահին գյուղում չէ։ Մի բլրի վրա մշակույթի տան շենքն է, մի պարան լվացք ու մի խաչ։ Դիմացը գյուղացի է պատահում, մոտենում ենք՝
-Բարև Ձեզ, ներեցեք, էստեղից ո՞նց կարող ենք դուրս գալ Որոտան, հետո Խոտ։ Ճանապարհ կա չէ։՞
-Հա հա, բայց «պատառ տուգի ա»,- հնչեցին ճակատագրական բառերը, որ դեռ երկար ենք հիշելու։ Պատառ տուգի, այսինքն մի քիչ ձիգ, դժվար ճամփա։
Գյուղից դուրս ենք գալիս։ Ճնշված եմ, չկարողացա հասկանալ, գյուղը կա, թե չկա, գյուղում կյանք կա, թե ոչ։ Հետ շրջվեցի, վերջին տեսարանը խաչն էր ու լվացքը։ Երևի կա։ Կլինի։ Վիրավոր, կիսատ, քանդված, բայց եթե լվացք կա, ուրեմն կյանք կա։
Դուրս եկանք դեպի Գորիս-Կապան հիմնական մայրուղի (հա’, էն մասնատվածը)։ Էս հատվածը բաց է, երթևեկելի։ Շուռնուխ-Որոտան հատվածը։ Որոտանից էնկողմ ադրբեջանական անցակետ է, սկսվում է ճանապարհի «ադրբեջանական հատվածը»։ Շուռնուխից էնկողմ՝ գյուղի կեսը ներառյալ՝ էլի նույնը։ Չգիտեմ, տեսականորեն անցնել լինում է, թե ոչ։ Վերջին անգամ էս ճանապարհով անցել եմ առանց փակ անցակետերի՝ 2021 թվականի մայիսին։ Ճանապարհը դրանից հետո փակվեց։ Այդ ժամանակ այս հատվածներում մեծ ցուցապաստառ էր կախված «բարի գալուստ Ադրբեջան», ճանապարհին ադրբեջանցիներ կային կանգնած ռուս ու հայ սահմանապահների հետ, բայց անցակետեր չկային, չէին կանգնացնում։ Չնայած դրան՝ ադրբեջանական դրոշի ու պաստառի տակով անցնելը, մեղմ ասած, ամենահաճելի բանը չէր, այն էլ սեփական հայրենիքում, միջպետական ճանապարհին, մենակ։ Բայց էդ պահին վախ չի, որ զգացել եմ, մի ուրիշ բան, չբառվող բան։
Հիմա էս գյուղերը, ոչ միայն էս երկուսը, նաև Բարձրավանը ու հարակից էլի մի քանի գյուղ, կարելի է ասել, արդեն մոտ երկու տարի է շրջափակման մեջ են ապրում։ Մի փոքր Արցախ էլ էստեղ ունենք դեռ երկու տարի առաջվանից։ Որոտանն ու Շուռնուխը ձախից ու աջից փակված են, միայն անտառների նոր բացվող ու նոր սարքվող կածաններով են միանում Սյունիքի մյուս գյուղերին։ Կողք կողքի գյուղեր՝ իրարից կտրված, երկար շրջանցելով նոր կարողանում են իրար կապվել։
Ինչո՞ւ եմ միայն հիմա անցնում էս գյուղերով, ինչու՞ շրջափակումից հետո չեմ եղել, քանի՞ անգամ եմ հարցրել, հետաքրքրվել ինչպես են ապրում հայրենակիցներս այստեղ, ինչպես են իրենց տարրական կենսական կարիքները լուծում, հատկապես ձմռանը, երբ էս կածաններն էլ են փակվում։ Ինքս ինձ հարցնում եմ, ինքս իմ առաջ գլուխս կախում։ Քանի՞սս գիտենք էս գյուղերի տեղն ու էն իրականությունը, որոնցում էստեղի մարդիկ ապրում են, այո’, ապրում, որպեսզի մենք էլ մեր գյուղերում ու քաղաքներում ապրենք, ապրենք չշրջափակված։
Ճանապարհը էնքան խորդուբորդերով է, կարծես գնացք նստած լինենք, չնայած երևի մի քանի կմ ճանապարհ ենք եկել, բայց էնքան երկար է թվացել։ Որոտան գյուղը մեծ է երևում, գյուղում շատ լույսեր կան վառ, ուրախանում ենք։ Գյուղը դուրս ես գալիս ու անմիջապես անցակետ է։ Չէ’, հայկական անցակետ, որը զգուշացնում է, որ ճանապարհը փակ է, էստեղ «ավարտվեց Հայաստանը», շարունակելիս մտնում ենք «Ադրբեջան», ճանապարհը որ դեռ երկար-երկար ձգվում էր անասելի սիրուն անտառների ու ձորերի միջով… մինչև Գորիս…
-Բարև ձեզ, ներեցեք կասե՞ք ոնց կարող ենք էստեղից գնալ Խոտ,- սահմանապահները զարմացած նայում են մեկ ինձ, որ մեքենայի ղեկին եմ, մեկ մեքենային, որ «վիլիս» չի այլ «ցածր սեդան», ու հնչեցնում ամենաանցանկալի նախադասությունը.
-Էս մեքենան էդ ճանապարհը չի անցնի։
-Ինչու՞։
-Դե սարի ճամփայա, գրունտ էլ չի սկի, պադյոմներ են սաղ, տակն էլ կխփի։
Երբ կանգնեցինք Խոտ տանող ճանապարհի սկզբին, բացարձակ խոստումնալից չէր, ավելին՝ հենց առաջին կտորը հստակ հուշում էր, որ չարժի առաջանալ։ Բայց այլընտրանքը հետ գնալն էր Շուռնուխ, հետո Տանձավեր, հետո Տաթև ու էդ ոլորաններով հետ։ Նորից սկսեցի մտածել. լավ բա Որոտանի, Շուռնուխի բնակիչներն ասենք առևտուր, բժշկի գնալու համար ի՞նչ են անում, նորից գլուխս կախեցի։
Ճանապարհով ամեն դեպքում առաջացանք, սահմանապահի բոլոր մարգարեությունները իրականացան, ինչպես հետո պարզվեց, բացառությամբ մի կետի, որ չնայած այդ ամենին, մեքենան ճանապարհն անցավ, այլ հարց է, թե դա մեքենայի «առողջությանը» ինչ արժեցավ։ Իրականում տեղ հասանք, որովհետև ճանապարհի կեսից հետ դառնալն ուղղակի հնարավոր չէր։ Ես, իհարկե, երկար ու դժվար ճանապարհներին բավականին փորձություններ եմ անցել տարվա ամենաբարդ ու անբարենպաստ եղանակներին, բայց էս մեկը իմ «ռեպերտուարում» չէր եղել։ Ուստի որոշ ցուցումներ ամեն դեպքում ստանում էի՝
-Տաթև, ստեղ դիր երկրորդ, ու գազ տուր, հանկարծ տոռմուզ չտաս, թե չէ չի բարձրանա,- էս կախարդական հնարով ու նախադասությամբ բարձրացանք ճանապարհի բոլոր խորդուբորդ «սարերը»։ Հասանք ճանապարհի երևի ամենաբարդ կետին։ Մեկ էլ էդ գիշերվա մթության ու անտառի լռության մեջ Վահեն՝
-Ա դե ասում էր «պատառ տուգի ճամփայա լի»։
Ծիծաղը պայթեց մեքենայի մեջ։ Սարը բարձրանալիս մի պապի տեսանք շան հետ, որը հեռվից գայլի տեղ էր իրեն դրել։ Երկու կողմս էլ, զարմացած այդ ժամին այդտեղ իրար պատահելուց, ողջունեցինք ու բարին մաղթեցինք։ Խոտի լույսերը երևացին։ Տները համաչափ սարքված, թեք տանիքներով, մեծ գյուղ է։ Անհավանական է, դուրս եկանք լաբիրինթից, որում մենք առաջին, գուցե վերջին անգամ էինք հայտնվել, իսկ որոտանցիները…
Մի տեսակ տարօրինակ ու անհետաքրքիր էր դարձել հարթ ասֆալտի վրա քշելը։ Հիշեցի ուսուցչուհուն, որ փորձում է Շուռնուխում ապրող երեխեքի կյանքին մի քիչ գույներ հաղորդել, դրանք ախր էնքան պակասում էին գյուղում, շատ։ Իմացա, մեր ծրագրին է դիմել։ Շուռնուխում կյանք կա, լինելու է, անպայման լինելու է։
Կեսգիշերից երկու ժամ անց հասանք Երևան։ Տպավորությունները շատ են. չնայած օրվա հոգնածությանը և հոգեբանական բեռին` քնել չի լինում։ Փորփրում եմ լուրերը, տեսնեմ Արցախի մասին ինչ նորություն կա։ Նույնը։ Հետո հասկանում եմ՝ իրականում բոլորս շրջափակված ենք. մի մասս մեր կույր հարմարավետության մեջ, մի մասս մեր տանը, մի մասս մեր տան սահմանագծից այս ու այնկողմ։ Իսկ շրջափակման մեջ, մենք ոչ թե պետք է հեռանանք իրարից, այլ մոտենանք իրար, որ քանդենք շրջափակումը, մոտենանք իրար, շատ մոտենանք:
Շարունակելի…
TATEV
It was our second attempt to reach Tatev, but our first try had ended in disappointment. The road was completely impassable due to thick fog and icy conditions. Both the road to Tatev and the route from Tatev to Kapan had been closed off. However, the weather forecast promised a sunny day, so we decided to give it another shot. And so, we embarked on our journey.
Long trips with my companion Vahe were nothing out of the ordinary, whether it was summer or winter. We had worked together in Artsakh before, and our most recent adventure had taken us from the Sarsang Reservoir to Gandzasar and finally to Yerevan in August 2020. It had been a joyful month.
Now we were heading towards Syunik. I was visiting a community, while Vahe was going there for a study as the head of deployment. Although we had frequently visited the Tatev Monastery or passed by the adjacent road, it was our first time visiting Tatev village. I couldn't help but think how wonderful it would be if we could stop by the villages more often, say hello to the residents, engage in conversations about village life, and get to know the people. Nowadays, we live in a time where we barely know our next-door neighbors. People are just known by their Armenian names and surnames, and villages are merely names of places.
Tatev village was a mere three-minute walk away from Tatev Monastery. As we reached the village entrance, the magnificent sight of Tatev Monastery unfolded before us, with the breathtaking Syunik mountain range serving as its backdrop. Despite the occasionally bone-chilling wind, the day was bright and sunny.
We noticed a picture of Nzhdeh adorning the wall of the school, and in the yard stood a memorial stone bearing his name. In Syunik, it was hard to miss the presence of Nzhdeh. The school building itself was large and newly repaired. Next to it, construction work was underway for a preschool that would accommodate 12 children. Throughout the journey, Vahe and I had been discussing our collective mistakes.
Inside the classroom, we engaged in conversations over cups of hot coffee—something that was a must. These discussions usually began with the prehistory of the village and flowed into the present day. This time was no exception. The teacher of military science, one of the village's long-time residents who had both grown up and studied in the same school, shared his insights.
"At that time, the school had over 250 students. Now, there are only 50 left. The village is emptying out, and there's no one to blame. There's nothing left in the village. Do you see that building? It used to be a factory," he pointed out, gesturing towards a partially destroyed structure. "You know, potatoes were first planted in our village in all of Armenia, and then they spread to other places. Hayrik Khrimyan brought the seeds," he added, his eyes shining with nostalgia for the village's past and a tinge of sadness when discussing the present. "I'm here no matter what. This is my village, and I'll never leave it."
Such stories were commonplace, with a common beginning: Once upon a time, the villages were large, and so were the schools. But as time went on, the villages became smaller, while the capital city expanded. I recalled the conversation I had with Vahe on the road about our collective mistakes.
"We haven't had water for three days; it's frozen. We can only get water from a couple of springs in the village, and we have to carry it," they had informed us. "Life in the village has become very difficult. The young ones don't stay; they have nothing to do here."
Just then, the door to the teachers' office swung open, and a young teacher entered. It was Comrade Harutyunyan, the mathematics teacher, who commuted every day from Verishen. He shared a humorous account of how often the "perevals" (mountain passes) on the way to Tatev would be blocked, forcing teachers to either walk uphill or cram everyone into his all-terrain vehicle. We laughed at the story.
As we discussed the outflow of young people from the village, Nune, an Instructional-Leader who had moved to the village last year, joined us in the teachers' room. I smiled and embraced her: a long-awaited reunion. Nune taught Russian language and, due to a former teacher's health issues, had taken up the responsibility of educating the children, resulting in a significant gap in their education.
"Nune works tirelessly, and the children adore her. They've opened up and fallen into a routine of learning thanks to her efforts. I don't know what will happen if she ever leaves," said the young deputy director, who had also chosen not to leave the village. They recounted how thrilled the children had been when they visited Goris with Nune in December to perform "Angetik," a play they had staged for children displaced from Artsakh. The visit, organized by the Teacher-Leaders of the Syunik region, provided the children with an opportunity to interact, have fun, draw, and even solve puzzles at the Bakunts Museum during a game of "Fort Boyard." Despite the challenges of the journey, the children returned home filled with excitement and joy, having accomplished something meaningful. It underscored the importance of creating opportunities for children to visit one another, care for each other, and engage in creative and collaborative play, no matter how seemingly small those efforts might be.
As we entered the classroom, the children were buzzing with excitement. It was the first meeting of their project study group, and they couldn't wait to share their progress with us on our next visit. After exchanging greetings with the children, we toured the school, visiting one classroom after another. Nune shared stories about each student's difficulties and successes with great detail and care. She had a profound understanding of each of them. The children had already gone home, but we took the opportunity to admire the displays in the classroom. Sadly, Nune mentioned that two students had recently moved to Kapan, resulting in the school's student population dwindling to less than 50.
The school walls were adorned with scenes from all the Artsakh wars. The pictures grew progressively more vibrant, transitioning from black and white to color. The weight of those images could be felt by all of us. One unique feature in the school was a separate poster honoring the female heroes of the Artsakh wars - a sight not often seen in other schools.
"It's interesting," Nune remarked. "When I first came to this school, it was a new environment for me. There were no such corners dedicated to the war heroes in my previous school." Prior to becoming an Instructional-Leader in Syunik, Nune had taught in the village of Lorut in the Lori region for two years.
It was an intriguing observation that struck me as I mentally recalled all the schools I had visited in Artsakh and Syunik. Each one had undoubtedly experienced the bitter realities of the Artsakh war. Reflecting on those memories, I couldn't help but feel a deep sense of empathy and sorrow.
As our school tour came to an end, we found ourselves in a classroom dedicated to two graduating heroes, Harut and Levon. The room emanated a sense of solemnity and reverence. Inside, four boys and one girl were diligently studying the lessons they had missed that day, following the request of their class teacher. One was engrossed in reading about Cilician Armenia, another immersed in Gosh's parables, while the remaining three focused on multiplication tables. We exchanged greetings, acknowledging the resilience and determination in their eyes.
The portraits of Harut and Levon adorned the opposite wall, their smiles forever frozen in time. Their personal belongings—a collection of notebooks, diaries, and textbooks—rested in a corner, serving as a poignant reminder of their presence. Harut had been posthumously awarded the "Combat Cross" medal, and as I peered into his open notebook, my eyes fell on his last entry: "There are difficulties in life..." I couldn't bring myself to read any further. Turning my attention to Levon's textbook, I noticed the inscription of his name with a small "b" in front, signifying his untimely departure. In a drawer, a shirt bearing the words "last call" lay silently. A meticulously transcribed biography of Misak Metsarents, complete with birth and death dates, shared the same corner, alongside the haunting date of the ill-fated 44-day war. Overwhelmed with emotions, I turned away, ensuring the children remained unaware of my inner turmoil. A final glance revealed the fifth-grade students engrossed in their studies, under the watchful gaze of their departed friends. Life went on, even in the face of unimaginable loss.
As we walked along the corridor, the most popular topic of conversation revolved around sharing "life hacks" for living without water. We bid farewell to the school, expressing our gratitude for the warm welcome, and embarked on our journey once more. Nune, with half an hour to spare before her next lesson, invited us to her house for coffee. Along the way, we discussed the village, its untapped potential, and the opportunities for development. Situated near a prominent tourist spot and an important road junction, it seemed inconceivable that "there is nothing in the village." The possibilities were endless; it was merely a matter of harnessing them.
Entering Nune's home, we were greeted by the warmth of the villagers and the sense of community that prevailed. Nune resided in a shared yard, as was the tradition in the village. Over coffee, our conversation once again revolved around the children and the opportunities created for them, this time focusing on the theater group. Nune had forged an agreement with Slavic University to exchange experiences, and the format and possibilities were currently being discussed. The children were enthralled by the idea, especially after their first "stage" performance at the year-end celebration for the entire village. The conversation naturally shifted toward the prevailing situation in the country, particularly the blockade. Nune recounted an incident involving one of her students, who had recently requested not to be called by their last name, Lachinyan.
After bidding farewell to Nune, we resumed our journey toward Tandzaver. En route, Vahe and I delved into a discussion about the besieged villages of Syunik-Shurnukh, Vorotan, and Bardzravan. We pondered over the logistics of entering and exiting these villages, knowing that we would need to delve deeper into the matter later.
TANDZASHEN-SHURNUKH-VOROTAN
Perhaps one day, the reasons behind our partial encirclement in our homeland will become clear to us. This thought often occupies my mind as I reflect on the villages of Syunik. Life in these villages was severely disrupted after the closure of the Goris-Kapan road section. It turned into a blockade, forcing us to gradually pave the forest paths with asphalt.
The road from Tatev to Tantsaver was built after the war. Until then, there was no proper road connecting the villages of this region to the regional center. However, this road suffered significant damage from the trucks coming from Iran. Since the Goris-Kapan road was blockaded and now serves as the Iran-Armenia interstate road, the asphalt is renewed at least twice a year. The ancient villages and untouched nature of Syunik lie on both sides of this road. At first glance, one might be glad that the road was built, but then the realization sets in that it only happened after the war and, more painfully, after a part of the former interstate road fell into Azerbaijani hands.
Nature doesn't allow much time for deep contemplation; it absorbs you instantly. We arrive in Tanzhaver and make a call to find out where we should pick up our teachers. "We've already reached the village hall. How do we get to you from here?" "Just keep going straight until you see the Shurnukh sign. Turn left there and continue. You'll find us."
"The Shurnukh sign"... weeks ago, I tried to figure out from my friends how to reach the villages of Shurnukh, Vorotan, and others. In fact, we're now in the middle of the road. I glance at Vahe, and he understands what's on my mind. We don't need to discuss it. We reach the teachers.
"Welcome," the hosts greet us. It turns out we have come to the grandparents' house of one of our students, who love and regard our teachers as their own family. We engage in conversation right away, and I inquire about the child.
"They wanted to move from Tandzaver to Tsav because there are only 7-8 students in the village school. The village population is shrinking, with no young people or vitality left. So, we agreed, thinking it would be better for them there. Tsav has many children, and the child is now studying better and attending school with enthusiasm," Mrs. Knarik shares.
"Please, set the table. The children have traveled a long way and must be hungry," the homeowner commands with both authority and hospitality.
"No, no, please don't worry. We managed to eat on the way."
"It doesn't matter. You can't leave our house without having something to eat. It's unacceptable for the hosts to welcome guests like that."
We enjoy a dinner featuring domestic rabbit meat and homemade "sal." We, who have truly worked up an appetite, find our places around this hospitable table without difficulty. Dzyadz Apo pours a traditional glass of vodka and toasts to peace and youth. In Syunik, a toast for peace is a simple wish, not just a perfunctory part of a dinner ritual.
"Dear children, explore our villages, find something, develop it. It's a shame for our village to be abandoned. The Turk didn't dare come near these parts a few years ago, and now they've reached the bottom of that mountain. There used to be some activity in the village where our youth lived. But even though they built this road, they completely ruined the village. We have no peace; we fear taking a step outside our doors. The influx of cars has destroyed the tranquility and nature of the village," says one of the village elders.
"And did the opening of the road bring any positive changes to the villages? Surely, the road must have made a difference," I ask, trying to understand.
"Not at all. Back then, there was only one car in the village, and we knew who it belonged to. Now, it's all ambiguous," they respond.
It's clear that they long for the peace they once had in the village, both on the road and in the surrounding mountains. The village possesses an indescribable natural beauty, "interrupted" by an asphalt road that cuts right through its heart. The villagers fought for a bypass road that would keep the village untouched, but their efforts were in vain.
"Please, enjoy your meal. Everything is homemade, and you must try the dolma," insists our hospitable host.
"The sal was delicious. I'm not usually a fan, but I have to admit its flavor," I remark to Mrs. Knarik.
"Bon appétit!"
The hosts have laid out their entire house before us, refusing to let us leave without coffee and sweets. While sipping our coffee, Mrs. Knarik hands me a wrapped bag, saying, "You seemed to really enjoy it. Take some with you; we have plenty."
"Oh, no, please. I feel a bit uncomfortable. I'll come to your house again and enjoy it there."
"Well, you're our children. Whenever you want, our doors are open. Come, eat, and stay with us," she warmly responds, placing the weighty bag in my hands. It's clear that resistance is futile.
"Thank you very much for your hospitality. All the best to you, stay safe and well. We'll definitely visit you again when we pass by." With their blessings, we take our leave.
"Take an apple from downstairs with you," Mrs. Knarik calls out as we depart.
The simplicity and purity of these villages warm our hearts.
Lost in my thoughts since the morning, I wonder, "Is Shurnukh far from here? Can we visit? Will you come along? And is there a way to reach the main road?"
We quickly check the map. It turns out there's a new road connecting Shurnukh to the village of Vorotan. Vorotan, in turn, lies on the main road. Although we're unsure about the reliability of the new road, we unanimously decide to give it a try.
During the journey, our teachers from Syunik share stories about an active educator in Shurnukh. Despite the challenging circumstances, this teacher remains in the village, organizing various programs for the children and striving to improve the dire situation. We find hope in their tales. Perhaps we'll have the opportunity to meet this remarkable teacher.
The road to Shurnukh is rugged, but it winds through the forests and guides us to the village. Along the way, we make several stops, each time thinking that the view before us is the most enchanting, only to be surpassed by the next scene. The serenity and grandeur of Khustup Mountain leave us breathless. Eventually, we reach a crossroad, unsure of which path to take. With twilight upon us, deviating from the road is the last thing we desire. We turn to our GPS for guidance, and Vahe proclaims, "The road ends here."
Amused, we laugh, realizing that according to the map, the road indeed terminates. However, a narrow passage lies ahead, descending in front of us. To the right, it seems we can reach the village of Davit Bek, albeit encountering some obstacles. We carefully descend with the help of a rope. At first, it appears as if the road leads nowhere, until we spot the sign pointing to "Shurnukh."
We halt, taking in the gloomy and despondent atmosphere of the village. It's unclear where the village begins and ends, which direction we should proceed. The village seems to exist and not exist simultaneously. After one unsuccessful attempt, we change our course. Amidst the semi-desolation, we notice the construction of new large private houses, seemingly serving as "compensation" for the abandoned homes on the Azerbaijani side. It's a sight that doesn't fit into the overall picture. In general, it's difficult to envision life here now. A few men appear, likely construction workers. We try to figure out the way to reach the highway, asking if there are any soldiers present. We locate the closed House of Culture, but unfortunately, the teacher we seek is not in the village at the moment. On a hill stands the building of the House of Culture, a clothesline, and a cross. A villager emerges, and we approach them.
"Hello, excuse us. How can we reach Vorotan and then Khot from here? Is there a way?"
"Yes, yes, but it's a bit challenging. We heard the phrase 'patar tugi,' which means 'a little hard, difficult,'" they reply, words that will resonate within us forever.
Leaving the village behind, I'm left with a sense of oppression. I couldn't discern whether the village truly exists or not, whether there's life within its boundaries. I turn back one last time, and the last scene imprinted in my mind is the cross and the laundry. Perhaps there is life here, wounded, broken, and destroyed, but as long as there is laundry, there is hope...
In 2021, the road was closed. Back then, large posters welcoming visitors to Azerbaijan adorned these areas. Azerbaijani and Russian border guards stood by the road, but there were no checkpoints, no hindrances for travelers. Yet, passing under the Azerbaijani flag and banner, especially in our own homeland, on an interstate road, was far from pleasant. It wasn't fear that I felt at that moment; it was something indescribable.
Now, these villages (not only Vorotan and Shurnukh but also Barzhavan and several neighboring villages) have endured a siege for nearly two years. We have a glimpse of Artsakh here. Vorotan and Shurnukh are cut off from both sides, connected to other Syunik villages solely through newly opened forest paths. Villages stand beside each other, isolated, and it takes a long detour to connect them.
Why am I only passing through these villages now? Why haven't I come sooner, during the blockade? How do my compatriots live here? How do they fulfill their basic needs, especially during the harsh winter months when these villages are completely isolated? I ask myself, hanging my head in reflection. How many of us are aware of the location of these villages and the reality in which these people live - yes, they live - so that we can continue living in our own villages and cities, unencumbered by blockades?
The road ahead feels like a train ride, even though we've only covered a few kilometers. It stretches endlessly, making the journey seem much longer. Vorotan appears before us, a large village illuminated by numerous lights. We feel a sense of relief. As we exit the village, we encounter a checkpoint. Not an Armenian checkpoint warning of road closure, but one that signifies "Armenia ends" and leads us into "Azerbaijan." The road winds through breathtaking forests and valleys until we reach Goris...
"Excuse me, can you tell me the way to Khot from here?" I inquired with the border guards, who scrutinized me, the driver of a "Willys" jeep, and the other car, a low sedan. Their response is far from ideal.
"This car won't make it on that road."
"Why not?"
"Well, the road is extremely rocky with narrow passages. Your car is likely to get damaged."
When we initially approached the road leading to Khot, it didn't seem promising at all. Furthermore, the first segment clearly indicated it wasn't worth venturing on. However, the alternative was to turn back, returning to Shurnukh, Tandzaver, and then Tatev through winding roads. I pondered our options once again. What do the residents of Vorotan and Shurnukh do when they need medical care? I hang my head once more.
Nevertheless, we decided to proceed. The border guard's predictions come true along the way, except for one aspect - the car manages to navigate the treacherous road. The real question remains: what kind of damage has the car sustained? Despite everything, we reach our destination, for turning back halfway is no longer an option. I've faced numerous tests on long and difficult roads, even during the harshest seasons, but this road was not part of my repertoire. Nonetheless, I received some guidance:
"Tatev, switch to second gear and step on the gas. Don't brake suddenly; otherwise, we won't make it uphill."
With this magic trick and phrase, we conquer the rugged mountains on the road. We reach the most challenging point, and in the darkness of the night, Vahe breaks the silence:
"Well, remember when they said it's a ‘patar tugi champaya li’(local dialect)? "
Laughter erupts within the car. While ascending the mountain, we spot an old man with a dog that resembles a wolf from a distance. Surprised by the unexpected encounter, we exchanged greetings and bid farewell. The lights of Khot come into view. It's a sizable village with well-built houses and sloping roofs. It's unbelievable; we've escaped the labyrinth, possibly visiting for the first and last time, and the people living in Vorotan...
Driving on smooth asphalt now feels unfamiliar and uninteresting. I recall the teacher striving to bring some vibrancy to the lives of children in Shurnukh - a village lacking color, a lot of it. I discovered that she applied to our program. There is life in Shurnukh. It will be, it surely will be.
Arriving in Yerevan past midnight, we are filled with countless impressions. Despite exhaustion and the emotional weight of the day, sleep eludes me. I search the news for updates on Artsakh. Nothing new. Then I realize that we are all surrounded - some in our blind comfort, others in their homes, and some beyond the boundary of our home. In this blockade, we must not drift apart; instead, we should draw closer, uniting to break the blockade, to become intimately connected.
To be continued…